Ցեղասպանությունը Թուրքիայի պատմության մասն է. թուրք պատգամավորի հարցազրույցը հայկական թերթին

Աղբյուրը՝ «­Հո­րի­զոն»

21 Յու­նո­ւարին, ­Մոնթ­րէա­լի ­Հայ ­Կեդ­րո­նին մէջ կա­յա­ցած Հ­րանդ ­Տին­քի սպա­նու­թեան 10-ա­մեա­կի ո­գե­կոչ­ման հան­դի­սու­թեան նա­խօ­րեա­կին, «­Հո­րի­զոն» շա­բա­թա­թեր­թի գլխա­ւոր խմբա­գիր ­Վա­հագն Գա­րա­գա­շեան հե­տե­ւալ հար­ցազ­րոյ­ցը ու­նե­ցաւ ­Գեր­մա­նիոյ ­Կա­նաչ­նե­րու Կու­սակ­ցու­թեան հա­մա­նա­խա­գահ ­Ճեմ Էօզ­տե­մի­րի հետ, որ օ­րո­ւան գլխա­ւոր պատ­գա­մա­բերն էր:

Պրն. Էօզ­տե­միր, դուք ա­ռանց­քա­յին դե­րա­կա­տա­րու­թիւն ու­նե­ցաք ­Գեր­մա­նիոյ կող­մէ ­Հա­յոց ­Ցե­ղաս­պա­նու­թեան ճա­նաչ­ման բա­նա­ձե­ւի որ­դեգր­ման մէջ։ ­Գեր­մա­նիոյ քա­ղա­քա­կան ու­ժե­րը ինչ­պէ՞ս զօ­րա­կո­չի են­թար­կե­ցիք։

Շ­նոր­հա­կա­լու­թիւն։ ­Սա­կայն ան­շուշտ ես ա­ռան­ձին չէի։ Ու­նէինք կա­րե­ւոր դաշ­նա­կից­ներ, ո­րոնց­մէ մէ­կը ­Գեր­մա­նիոյ նա­խա­գահ պրն. ­Կաուքն էր, որ ­Պուն­տես­թա­կի մէջ մեր քննար­կում­նե­րու ա­ռա­ջին օ­րո­ւը­նէ մէկ օր ա­ռաջ ե­կե­ղեց­ւոյ մէջ խօսք մը ար­տա­սա­նեց եւ օգ­տա­գոր­ծեց «ցե­ղաս­պա­նու­թիւն» եզ­րը, որ­մէ ետք մե­զի հա­մար ա­ւե­լի դիւ­րին էր այդ ուղ­ղու­թեամբ ըն­թա­նալ։ ­Նաեւ՝ խորհր­դա­րա­նի նա­խա­գահ պրն. ­Լամ­պեր­թը նիս­տի բաց­ման ըն­թաց­քին իր կար­գին կա­րե­ւոր կէ­տեր նշեց՝ դար­ձեալ օգ­տա­գոր­ծե­լով «ցե­ղաս­պա­նու­թիւն» եզ­րը։ Ուս­տի՝ քա­ղա­քա­կան խմբա­ւո­րում­նե­րուն հա­մար ա­ւե­լի դիւ­րին դար­ձաւ ա­ւե­լի հա­մար­ձակ ըլ­լալ քան ինչ ե­ղած էինք նա­խոր­դող տա­րի­նե­րուն։ ­Պատ­ճառ­նե­րէն մէ­կը այն է, որ երբ տա­սը տա­րի ա­ռաջ ­Ցե­ղաս­պա­նու­թեան հար­ցին շուրջ ա­ռա­ջին քննար­կու­մը կա­տա­րե­ցինք, տա­կա­ւին գո­յու­թիւն ու­նէր այն յոյ­սը, որ ­Թուր­քիոյ մէջ հար­ցե­րը կ­՚ըն­թա­նան ճիշդ ուղ­ղու­թեամբ եւ ­Թուր­քիա կրնայ իր պատ­մու­թեան հետ ա­ռե­րե­սո­ւե­լու իր ու­ղին գտնել։ ­Կար ժա­մա­նակ, երբ Հ­րան­դը (­Տինք) տա­կա­ւին ողջ էր եւ ­Թուր­քիոյ մէջ քննար­կում­ներ, խորհր­դա­ժո­ղով­ներ տե­ղի կ­’ու­նե­նա­յին, ուս­տի՝ կ­’ու­զէինք քա­ջա­լե­րել այդ հո­լո­վոյ­թը։ ­Սա­կայն ե­թէ այ­սօ­րո­ւան կա­ցու­թիւ­նը դի­տենք կը տես­նենք, որ կա­ցու­թիւ­նը վատ­թա­րա­ցած է, ուս­տի ժա­մա­նակն էր ճանչ­նա­լու ­Ցե­ղաս­պա­նու­թիւ­նը, սա­կայն ոչ միայն ­Թուր­քիան ամ­բաս­տա­նե­լու, այլ նաեւ խօ­սե­լու հա­մար մեր պատ­մու­թեան եւ այս ա­հա­ւոր դէպ­քե­րուն մեր մաս­նակ­ցու­թեան մա­սին։ Ես հպարտ եմ, որ գեր­մա­նա­կան ­Պուն­տես­թա­կը քա­ջու­թիւնն ու­նէր ­Գեր­մա­նիոյ յան­ցան­քին մա­սին խօ­սե­լու։ Ո­րո­շու­մին ա­ռա­ջին բա­ժի­նը ­Ցե­ղաս­պա­նու­թեան մա­սին խօ­սիլ էր, երկ­րոր­դը՝ ­Գեր­մա­նիոյ յան­ցան­քին, սա­կայն եր­րորդ բա­ժի­նը կը վե­րա­բե­րէր ա­պա­գա­յին նա­յե­լուն եւ տես­նե­լու, որ գո­յու­թիւն ու­նի պար­տա­ւո­րու­թիւն մը՝ ­Հա­յաս­տա­նը եւ ­Թուր­քիան դարձ­նե­լու լաւ դրա­ցի­ներ, ինչ­պէս այ­սօր են ­Գեր­մա­նիան եւ ­Լե­հաս­տա­նը կամ ­Գեր­մա­նիան եւ Ֆ­րան­սան, եւ այդ է իմ տես­լա­կանս, որ օր մը ­Հա­յաս­տան-­Թուր­քիա սահ­մա­նը բաց կը տես­նենք, ինչ­պէս ­Գեր­մա­նիոյ եւ Ֆ­րան­սա­յի մի­ջեւ սահ­մա­նը բաց է։

Հա­յոց ­Ցե­ղաս­պա­նու­թեան հար­ցը ջնջո­ւած է թրքա­կան դպրո­ցա­կան պատ­մու­թեան գիր­քե­րէն, ­Թուր­քիոյ նոր սե­րունդ­նե­րը այդ մասին բա­ւա­րար տե­ղե­կու­թիւն չու­նին։ ­Չէ՞ք կար­ծեր, որ ժա­մա­նա­կը հա­սած է այդ դա­սա­գիր­քե­րը վե­րախմ­բագ­րե­լու։

Դժ­բախ­տա­բար հար­ցը ձեռքս չէ։ Ի­տէա­լա­կան աշ­խար­հի մը մէջ, ուր ես ըլ­լա­յի զայն գրող, շատ ա­ւե­լի տար­բեր պատ­կեր մը պի­տի ստեղ­ծո­ւէր։ Այդ գիր­քը պի­տի պատ­մէր պատ­մու­թիւ­նը այն մար­դոց, ո­րոնց պատ­մու­թիւ­նը թրքա­կան պատ­մու­թեան գիր­քե­րուն մէջ չի պատ­մո­ւիր, սա­կայն ա­տի­կա միայն ­Թուր­քիոյ պա­րա­գա­յին չէ, այլ դժբախ­տա­բար նաեւ բազ­մա­թիւ այլ եր­կիր­նե­րու մէջ։ Պատ­մու­թեան գիր­քե­րը կը գրո­ւին կա­ռա­վա­րու­թիւն­նե­րու կամ ղե­կա­վա­րու­թեանց կող­մէ ստեղ­ծե­լու հա­մար «ա­ռաս­պել» մը, որ իս­կու­թեան մէջ ո­րե­ւէ առն­չու­թիւն չու­նի ի­րա­կա­նու­թեան հետ։ ­Սուլ­թան ­Պա­յա­զի­տը «­Ռե­քոն­քո­ւիս­թա»ի ժա­մա­նակ հրեա­նե­րուն օգ­նեց գա­լով Օս­մա­նեան ­Կայս­րու­թեան մէջ հաս­տա­տո­ւե­լու, ­Հա­մաշ­խար­հա­յին Բ. ­Պա­տե­րազ­մի ըն­թաց­քին ­Գե­րա­նիա­յէն հրեա­նե­րու ար­տօ­նո­ւե­ցաւ գալ եւ հաս­տա­տո­ւիլ ­Թուր­քիոյ մէջ, սա­կայն ­Թուր­քիոյ պատ­մու­թեան նաեւ մաս կը կազ­մէ 1915ի ­Հա­յոց ­Ցե­ղաս­պա­նու­թիւ­նը, 1937-1938 թո­ւա­կան­նե­րու ­Տեր­սի­մի դէպ­քե­րը, 90ա­կան­նե­րու Ս­վա­զի դէպ­քե­րը, երբ ա­լե­ւի­նե­րը սպան­նո­ւե­ցան, ա­տոնք եւս պատ­մու­թեան մաս կը կազ­մեն։ Աշ­խար­հի վրայ չկայ պե­տու­թիւն մը, որ միայն լաւ դէպ­քե­րու պատ­մու­թիւն ու­նի, ուս­տի ­Թուր­քիան չի տկա­րա­նար, ե­թէ այդ դէպ­քե­րը նշո­ւին պատ­մու­թեան գիր­քե­րուն մէջ, այլ՝ ընդ­հա­կա­ռա­կը, կը հա­ւա­տամ ­Թուր­քիան ար­դիա­կան ըն­կե­րու­թեան վե­րած­ման պի­տի նպաս­տէ։ Ա­սի­կա ամ­բաս­տա­նե­լու, յան­ցան­քի մա­սին չէ, այլ պա­տաս­խա­նա­տո­ւու­թեան։
Գեր­մա­նիոյ նախ­կին նա­խա­գահ ­Վայ­ցե­քըր ա­ռի­թով մը ­Պուն­տես­թա­կի մէջ իր ար­տա­սա­նած խօս­քին մէջ ը­սաւ, թէ ­Գեր­մա­նիոյ ե­րի­տա­սարդ սե­րուն­դը Ող­ջա­կիզ­ման հա­մար յան­ցա­ւոր չէ, այդ մէ­կը կը վե­րա­բե­րի ­Նա­ցի ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նին, սա­կայն ամ­բող­ջա­կան պար­տա­ւո­րու­թիւնն ու­նինք, ո­րով­հե­տեւ տե­ղի ու­նե­ցած է մեր նա­խա­հայ­րե­րու ա­նու­նով՝ պար­տա­ւո­րու­թիւնն ու­նինք ե­րաշ­խա­ւո­րե­լու, որ եր­բեք չի կրկնուիր եւ վե­րապ­րող­նե­րու ըն­տա­նիք­նե­րուն հետ կա­մուրջ­նե­րու հաս­տատ­ման նպաս­տե­լու։ Եւ ­Թուր­քիան ճիշդ ա՛յդ պէտք է ը­նէ։
Ուս­տի՝ ­Թուր­քիոյ նոր սե­րունդ­նե­րը պար­տա­ւո­րու­թիւնն ու­նին չմոռ­նա­լու ա­նոնք, ո­րոնք այդ­տեղ կ­’ապ­րէին, եւ ին­չո՞ւ այ­լեւս այդ­տեղ չեն ապ­րիր, եւ պի­տի մաղ­թէի, որ ա­նոնց ե­ղեռ­նա­կան պատ­մու­թիւն­նե­րը պատ­մո­ւին թրքա­կան պատ­մու­թեան դա­սա­գիր­քե­րուն մէջ։ Ես յո­ռե­տես մը չեմ. կը հա­ւա­տամ, որ ուշ կամ կա­նուխ այդ մէ­կը տե­ղի պի­տի ու­նե­նայ՝ այդ մէ­կը պի­տի տես­նենք, ինչ­պէս ես այ­սօր կը տես­նեմ. երբ կը քա­լեմ ­Պեր­լի­նի մէջ կարգ մը տու­նե­րու վրայ կը տես­նեմ ա­նուն­նե­րը ա­նոնց նախ­կին բնա­կիչ­նե­րուն, ո­րոնք ար­գե­լա­փակ­ման ճամ­բար­ներ ու­ղար­կո­ւած են։ ­Կը մաղ­թեմ, որ օր մըն ալ, երբ ­Պոլ­սոյ թա­ղա­մա­սե­րուն մէջ քա­լեմ, բնա­կա­րան­նե­րու վրայ տես­նեմ ա­նուն­նե­րը ա­նոնց, ո­րոնք նա­խա­պէս այդ­տեղ կը բնա­կէին։ ­Կը կար­ծեմ, որ այդ մէ­կը կա­րե­ւոր է, եւ մին­չեւ այն ա­տեն, որ ­Թուր­քիան այդ պատ­մու­թիւ­նը չի պատ­մեր, մենք զայն պէտք է պատ­մենք, որ­պէս­զի չմոռ­ցո­ւի։

Ինչ­պէ՞ս կը գնա­հա­տէք Հ­րանդ ­Տին­քի ա­ւան­դը։

Ան ­Թուր­քիոյ հայ հա­մայն­քէն ա­ռա­ջին անձն էր, որ խօ­սե­ցաւ 1915-ի մա­սին եւ բազ­մա­թիւ թրքա­հա­յե­րու քա­ջա­լե­րեց ի­րենց պատ­մու­թեան հետ ա­ռե­րե­սո­ւե­լու, նոյն ա­տեն թուր­քե­րը քա­ջա­լե­րեց ի­րենց պատ­մու­թեան հետ ա­ռե­րե­սո­ւե­լու։ ­Մի մոռ­նաք, որ ե­թէ ­Թուր­քիոյ մէջ մեծ­ցած էք եւ թրքա­կան դպրոց յա­ճա­խած էք՝ քու պատ­մու­թեանդ մա­սին ի՛նչ կը սոր­վիս: ­Կը սոր­վիս, թէ բո­լոր պա­տե­րազմ­նե­րու մէջ յաղ­թա­նակ­ներ ար­ձան­ագ­րած են, սա­կայն Օս­մա­նեան ­Կայս­րու­թիւ­նը հետզ­հե­տէ փոք­րա­ցաւ, ուս­տի սոր­վածդ զար­մա­նա­լի պատ­մու­թիւն մըն է, չես լսեր այն ժո­ղո­վուրդ­նե­րուն մա­սին, ո­րոնք այդ­տեղ կ’ապ­րէին նախ­քան օս­ման­ցի­նե­րու եւ սել­ճուք­նե­րու գա­լուս­տը, կար­ծես նա­խա­պէս եր­կի­րը բնաւ բնա­կո­ւած չէր։ Ուս­տի Հ­րանդ կա­րե­ւոր դե­րա­կա­տա­րու­թիւն ու­նե­ցաւ վե­րոն­շեալ քննար­կու­մին սկիզբ տա­լու հա­մար, որ հա­յե­րը այդ աշ­խար­հագ­րա­կան տա­րած­քին մէջ բնիկ­ներ են։ ­Զինք սպան­նող­նե­րը, եւ խօսքս միայն այդ ե­րի­տա­սար­դու­թեան մա­սին չէ, այլ նաեւ պե­տու­թեան, կ­’ու­զէին Հ­րան­դի գա­ղա­փար­նե­րուն գո­յու­թիւ­նը դադ­րեց­նել, ուս­տի մեր պար­տա­ւո­րու­թիւնն է փաս­տել, թէ այդ մէ­կը ան­կա­րե­լի է։ ­Բայ­ցե­ւայն­պէս պէտք է նշեմ, որ այն լա­ւա­տե­սու­թիւ­նը, որ Հ­րան­դը ու­նէր, թէ ­Թուր­քիոյ մէջ փո­փո­խու­թիւն պի­տի տես­նէ, ա­ռայժմ տե­ղի չէ ու­նե­ցած։

Հար­ցազ­րոյ­ցը վա­րեց Վահագն Գարագաշեան