Մեր գյուղի բոլոր մեծ տները դատարկեցին ու դրանցում զորքը տեղակայեցին

Վանի նահանգի Արճակ գաւառի Խառակոնիս գիւղացի Գոհար Յակոբեան, 40 տ., որ հիմա կապրիմ Բագու, Հայոց գիւղ, 11-րդ Նագորնի N 20 տուն և կը ստանամ նպաստ Գաղթ. մարմնից:

«Ես կապրէի մեր գիւղին մէջ, որը բաղկացած էր հետևեալ անդամներէն` ես, տղաս՝ Յակոբ, Երուանդ, Գէորգ, Խաչիկ, Սաղաթէլ, Սիրանուշ, Խուռօ, Արտաշէս, Միրօ, Օհան, իսկ հիմա մնացել ենք 6 հոգի, 2 հոգի մեռան, 3 հոգի սպաննուեցան:

1914 թուին երբ Եւրոպական պատերազմը յայտարարուեցաւ, թիւրք կառավարութիւնը ալ զօրահաւաքութիւն ըրաւ և 20 տ. մինչև 45 տարեկանները հաւաքեց: Մեր գիւղին մէջ  եղած մեծ տուները պարպեցին ու զօրք լեցուցին, յետոյ սկսան մեր հացերը հաւաքել, ոչխար, տաւար, ջուլ, ջուալ, վերջապէս այն ամէն բաները, որ բանակին պէտք էր, ծեծելով հաւաքեցին:

Մեր գիւղի Շիրինը, որ յեղափոխականպետ էր, մեզ բոլորիս հաւաքեց, լեցրեց եկեղեցին և սկսաւ քանի մը չէզոք դիրք բռնել: Երբ գայմագամը գիւղին մօտեցաւ, մեր տղաները սկսան կռուիլ անոնց հետ, ամբողջ 24 ժամ կռուելէ վերջ, ալ չկրցան դիմանալ: Միւս երեկոն երբ թիւրք զօրքերը քաշուեցան, Շիրինը հաւաքեց բոլոր տղամարդիկը, երեխաները ու երիտասարդ կիները, գնաց դէպի քաղաք: Նա ճամբին շատ զոհեր տուած էր մինչև քաղաք հասնիլը, իսկ մենք` մօտաւորապէս 700 հոգի, մնացինք գիւղին մէջ: Միւս առաւօտ, երբ թիւրք զօրքը եկաւ կռուելու, հեռուից նախ սկսան հրացանաձգութիւն: Երբ տեսան, որ գիւղից պատասխան տալ չկայ, խուժեցին գիւղին մէջ: Մենք ալ արդէն լեցուած երկու տան մէջ, նախ յարձակեցան այն տուներուն վրայ, որոնց մէջ մենք լեցուած էինք: Նախ սկսան տղամարդիկ փնտռել: Մեր գիւղի ռէս Գրիգորը, որ մեր մէջ  պահուած էր, գտան և սպաննեցին, յետոյ սկսան կիները խուզարկել: Նախ մեր բոլոր ունեցածները, փողից սկսեալ մինչև հագուստը, մեզմէ առին, իմ տագեր աղջիկն ալ ուզեցին փախցնել, երբ իր մայրը չթողուց` զարկին աղջիկը սպաննեցին: 

Յետոյ գացին մտան մի ախոռ, հոն 5 տղամարդ գտան, հինգն ալ սպաննեցին, ոչխարի պէս մորթեցին, յետոյ գացին խոտի դէզին մէջ մի 15 տարեկան տղայ գտան, սպաննեցին: Յետոյ մի ուրիշ տղայ` Մկրտիչը տեսան, ան փախաւ մտաւ տուն, քիւրտերը ետևից եկան: Մայրը շատ խնդրեց, որ իր տղան չսպաննեն, ինչքան փող որ ուզեն` ինք կը վճարէ, բայց քիւրտեր անոր աղերսանքին մտիկ չըրին, տղան բռնեցին և խանչալով կտոր-կտոր ըրին ոտից մինչև գլուխ` մօր ներկայութեամբ: Այսպէս 10 օրուայ չափ մնացին մեր գիւղին մէջ: Մեզ բոլորիս ալ քանի մը ոստիկաններով ղրկեցին քաղաք: Ճամբան միշտ մեզ կը կայնեցնէին, կը կողոպտէին, կը բռնաբարէին:

Ոստիկաններ մեզ բերին մինչև քաղաք և յանձնեցին կուսակալին, կուսակալը ուզեց մեզ քաղաքու մէջ տեղաւորել, բայց տեղացիները չընդունեցին: Վերջէն մեզ ղրկեցին Այգեստան: Հոն մնացինք մինչև ռուսերու Վան մտնելը: Յետոյ գացինք մեր գիւղը, մէկ ամսուայ չափ ազատ ապրեցանք, մինչև ռուս բանակին նահանջելը, մենք ալ հետերնին նահանջեցինք եկանք Էջմիածին ու անկից` Բագու»:

1916 թ., Բաքու

ՀԱԱ, ֆ. 227, ց. 1, գ. 473, թթ. 13 շրջ.-14 բնագիր, ձեռագիր:

Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. Վերապրածների վկայություններ, փաստաթղթերի ժողովածու, հ. 1, Վանի նահանգ, ՀԱԱ, Երևան, 2012, էջ 99 – 101: