Հոշոտված Հայաստան. մաս 3

Այդ երեկո մենք հասանք մի իջևանատուն:

…Քիչ անց մի բարալիկ, նրբիկ աղջիկ դուրս սղոսկեց իջևանատնից և ասկյարներից աննկատ՝ չորեքթաթ հասավ մեր գաղթակայնին: Նա մերկ էր, ոտքերը դանակահրաված էին ու կապտած: Մղկտալով պատմեց, որ ինքը նորահարս է և իր երիտասարդ ամուսնու հետ կրոնափոխ է եղել: Քիբան Մադենի մութասարիֆը խոստացել էր, որ իր քաղաքի բոլոր հայերի կյանքը կփրկի, եթե նրանք իսլամ ընդունեն: Ավելի քան չորս հարյուր հայ, հիմնականում՝ երիտասարդ զույգեր, համաձայնել էին: Հետո նրանց ասել էին որ պիտի գնան Շապին Գարահիսար: Հենց դուրս էին եկել քաղաքից թուրք զինվորները խլել էին նրանց մոտ եղած ամեն ինչ: Իսկ նրանք ովքեր մնացել էին հավատափոխ եղած հայերի հետ, հինգական մարդ իրար կապելով՝ ստիպել էին նրանց քայլել մինչև վերոհիշյալ վայրը:

-Առաջին գիշերը,-պատմեց նորահարսը,-ճանապարհին բոլոր կանաց ստիպեցին մերկանալ ու այդպես քայլել մինչև իջևանատուն: Ահավոր դեպքեր տեղի ունեցան այդ գիշեր, բոլոր կանայք պղծվեցին, իսկ նրանց ամուսինները, որ կապկպված էին, անկարող էին միջամտել իրենց աչքի առջև կատարվող վայրագություններին: Կատաղությունից ու վայրագությունից նրանք գոռում էին, իսկ թուրք զինվորները տեղնուտեղը սպանում նրանց:

Այդ գիշեր մեզնից մեկ տասնյակից ավելի աղջիկ երեխաների՝ 8-10 տարեկան, հափշտակեցին ու տարան իջևանատուն: Մենք այլևս չիմացանք թե ինչ եղավ նրանց հետ:

Հաջորդ օրը՝ մի քանի ժամ ճանապարհ անցնելուց հետո, մենք ճամփեզրին տեսանք դիակների կույտեր: Դրանք իջևանատան «կրոնափոխ» եղած հայերն էին: Քիչ հետո մենք հասանք մի ջրհորի, որը բերնեբերան լցված էր Շապին-Գարահիսար շարժվող մերկ կանանց դիակներով: Զաբթիեներն սպանել էին ամբողջ խմբին: Դա կատարվել էր միտումնավոր, որպեսզի բռնագաղթյալները չկարողանան օգտվել ջրից:

…Մեկ շաբաթ քայլելուց հետո մեզ սկսեցին ավելի էլ ավելի վատ վերաբերվել, քան առաջին օրերին: Երբ ծեր կանայք ու հիվանդները հետ էին մնում, զաբթիեները նրանց մեկը մյուսի հետևից սպանում էին: Նրանք ասում էին թէ հիվանդները գլխացավանք են նրանց համար: Եթե երեխաներն էին հետ մնում կամ դուրս գալիս շարքից զաբթիեները նրանց բարձրացնում էին սվինների ծայրին, նետում վեր և ապա փորձում սվինով բռնել: Մայրերը տեսնում էին իրենց երեխաների սպանդով զվարճացող զինվորներին… Նրանք կանգնած պիտի դիտերին, մրմռալով տրորեին իրենց ձեռքերը կամ փակերին աչքերը՝ չտեսնելու համար զավակների տանջալից մահը: 

Իմ մորաքույրներց կրտսերը՝ Գեղանուշը, մեզ հետ էր քայլում: Զաբթիեներից մեկը նրան քաշեց տարավ ճանապարհից հեռու: Գեղանուշը դիմադրում էր, իսկ զաբթիեն նրան անողաքաբար ծեծում էր: Բռնաբարելուց հետո թուրքն իր դանակը խլեց նրա կուրծքը և այդ վիճակում քարշ տվեց մեր կողմը: Գեղանուշը ճչում էր վախից ու ցավից: Ես մինչև այդ երբեք այնքան հուսահատված չէի եղել, որքան այդ ժամանակ, երբ փորձում էի թեթևացնել նրա ցավը:

Երեկոները մեծ շրջան էինք կազմում՝ երիտասարդ աղջիկներին տեղավորելով շրջանի ներսում՝ նրանց զաբթիեների աչքից հնարավորինս հեռու պահելու համար, սակայն ամեն օր թուրք բարաբոսները մանկամարդ կանանց բռնությամբ տանում էին մոտակա գյուղում ապրող թուրքերին վաճառելու, իսկ մութն ընկնելուն պես ընտրում էին ամենագրավիչ կանանց և բռնաբարում:

…Շուտով սարսափելի իրարանցում սկսվեց: Մեզ էին հսանում ճիչեր ու աղաղկներ…Բոլոր տղամարդկանց սպանեցին:

Տղամարդկանց կոտորածից հետո ջարդարարները մեզ հսկող պահակների հետ եկան մեր ճամբար, շրջեցին ու ընտրեցին ունևոր խավին պատկանող կանանց՝ հրամայելով նրանց իրենց վրանը գնալ: Թուրք զինվորները ասացին, որ սպան ցանկանում է խոսել նրանց հետ: Զաբթիեները տարան մորս ու մեր բարեկամ հարևան կանանց, մոտավորապես՝ 200 հոգու: Նրանց հետ էր նաև մորաքույր Մարիամը, ում ամուսինը հարուստ դրամատեր էր:

Հենց կանայք հասան վրանին սպան ասաց, որ իրենց մոտ եղած գումարները հանձնեն իրեն՝ «քրդերից ապահով լինելու» համար: Կանայք գիտակցում էին, որ իրենց դրամը այլևս չի վերադրաձվի, իսկ առանց դրա նրանք շատ նեղություներ կքաշեին: Ուստի հրաժարվեցին ասելով, որ փող չունեն: Այդ լսելով զաբթիեները հարձակվեցին կանաց վրա, պատառոտեցին նրանց շորերն ու սկսեցին  փող փնտրել մարմնի բոլոր մասերում:

Կանանցից մեկին՝ մեծահարուստ Կարապետ Թուֆենկչյանի քրոջը, անողաքաբար այնքան ծեծեցին…դանակահրավածներով դաժանաբար ստուգելով բորոր կասկածելի տեղերը:

Այս եղանակով ասկյարները խուզարկեցին յուրաքանչյուր կնոջ:

Մորաքույր Մարիամը շուտով մայր պիտի դառնար: Երբ ասկյարները այդ նկատեցին, գցեցին նրան գետնին, սվիններով պատառոտեցին նրա շորերը՝ իրենց տգիտությամբ ենթադրելով, թե մեծ գումար պահած կլինի: Նրանց հուսախաբությունն այնքան մեծ եղավ, որ մի նոր կատաղությամբ հարձակվեցին մյուս կանանց վրա:

Այս վայրագությանը ենթարկված երկու հարյուր կանացից մի փոքր խումբ կենդանի մնաց: Երբ նրանք սողացին դեպի ճամբար, իրենց հարազատների գիրկը, այնքան էին լացել ու ողբացել, որ չէին կարողանում խոսել, նույնիսկ ձայն չունէին բառ ասելու համար: Իմ խեղճ մայրն իր մոտ եղած ողջ գումարը տվել էր: Նրա մարմնի դանակահարված մասերից արյուն էր հոսում: Երբ հասավ մեզ և տեսավ ինձ ու Լուսինեին, ուշաթափվեց: Մորս վերքերը լվացինք: Օգտագործեցինք մեր խմելու ջրի վերջին մնացորդը:

Երբ մեզանից հափշտակված փողերը ասկյարներն ու զաբթիեներն արդեն բաժանել էին իրար մեջ, եկան մեզ մոտ՝ սպաների համար երիտասարդ կանայք ընտրելու: Լուսնի լույսն այնքան պայծառ էր, որ մեզանից ոչ ոք չէր կարողանում թաքցնել դեմքը: Լուսինեն նստած էր երեխաների մոտ: Զաբթիեներից մեկը բռնեց Լուսինեի մազերից, ուժիգն քաշեց և կանգնեցրեց:

-Խնայեք ինձ, մայրս մեռնում է, խնայեք,-բղավում էր Լուսինեն: Բայց զաբթիեն անողոք էր: Նա քարշ տվեց Լուսինեին: Ես չէի կարող զսպել ինձ. խելագարի պես վազեցի դեպի քույրս, կախ ընկա նրանից՝ աղաչելով զաբթիեին, որ բաց թողնի քրոջս: Լուսինեն էլ էր դիմադում: Զաբթիեն կատաղեց: Զազրելի հայոյանքով դուրս քաշեց դանակը և խրեց Լուսինեի սիրտը, ապա արյունոտ դանակն այնպես շպրտեց, որ, քերծելով այտս ընկավ քիչ հեռու: Դանակի սպին մինչև օրս այտիս է: Լուսինեն մահացավ իմ թևերի վրա, իսկ զաբթիեի ուշադրութիւնը գրավեց մի ուրիշ աղջիկ:

…Ամեն ինչ անհավատալի էր թվում: Մատներիս վրա սկսեցի հաշվել մեր տան անդամներին՝ հայրս, մայրս, Պողոսը, Լուսինեն, Արուսյակը, Սառան, Մարտիրոսը, Հովնանը և իմ երկու մորաքույրերեը: Հետո հաշվեցի՝ հայրս, Պողոսը, մորաքույր Մարիամը… և հիմա էլ Լուսինեն չկան, սպանված են»:

Հոշոտված Հայաստան. Ավրորա Մարդիգանյանի պատմությունը/Ա. Մարդիգանյան.-Երևան, Հայոց Ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտ, 2015, էջ 82-91: