Հոշոտված Հայաստան. մաս 1

Ես շատ էի հուզվել Զատկի  սուրբ օրվա առթիվ հորս պատրաստած նվերից, նա խոստացավ շուտով ինձ ուղարկել եվրոպական որևէ դպրոց՝ շարունակելու և ավարտելու կրթությունս, ինչպես վայել է վաճառականի աղջկան, իսկ Լուսինեն պատրաստվում էր ամուսնության…

…Մեր դարպասների մոտ կանգնած էին երեք թուրք ժանդարմներ՝ զինված հրացաններով, կազմ ու պատրաստ: Նրանց թևերին հատուկ թևկապեր կային՝ ապացույց, որ նրանք Հուսեյն փաշայի՝ մեր շրջանի զինվորական կառավարչի անձնական թիկնապահներն էին:

Մեծահարուստ, բռնակալ Հուսեյն փաշան՝ սուլթանի բարեկամը, երկար ժամանակ ցանկանում էր ինձ իր հարեմը տանել:

Շրջակա քաղաքներից նա իր ապարանք էր բերել տասնյակից ավելի քրիստոնյա գեղեցկուհիների: Հայաստանում մութասարիֆը՝ գավառապետը, կամ զինվորական կառավարիչը անսահմանափակ իշխանութիւն ունեին: Նրանք ոչ մի այլ հրամանի չէին ենթարկվում բացի անմիջականորեն սուլթանի վեզիրնեից տրված հրամաններից և, որպես կանոն, սարսափելի անխիղճ էին ու բռնակալ:

Հայ ծնողի համար վտանգավոր էր նահանգապետին զայրացնելը: Երբ սուլթանի ներկայացուցիչը մի սրիուն հայ աղջիկ էր տեսնում, ցանկություն էր հայտնում նրան իր հարեմը տանելու: Նպատակին հասնելու համար շատ միջոցներ կային, Հուսեյն փաշան բացահայտ պահանջում էր կամ վաճառել ինձ, կամ նվիրել իրեն, և դա հաճախ ուղեկցվում էր քողարկված սպառնալիքներով: Մերժելու դեպքում աղջկա հորը հալածում էին:

Երեք անգամ Հուսեյն փաշան պահանջել էր, որ հայրս ինձ տար իրեն, երեք անգամ էլ հայրս արհամարել էր ու մերժել: Փաշան վախենում էր պատժել մեզ, քանի որ հայրս հարուստ էր և Անգլիայի հյուպատոսի՝ պարոն Սթիվենսի հետ ունեցած բարեկամական կապերի շնորհիվ ձեռք էր բերել Մամուրեթ ուլ-Ազիզի նահանգապետի՝ վալիի հովանավորութունը: Բայց հիմա պաշտպան հյուպատոսը հեռացել էր ,և վալին ոչ ոքից այլևս չէր վախենում: Արդեն Հուսեյն փաշան կարող էր անել այն ինչ կամենար:

Ես փաթաթվեցի մորս ու Լուսիներին, իսկ երկու փոքրիկ քույրերս կպան փեշերիս: Մենք լսում էին հորս ու կառավարչի խոսակցութունը:  Հուսեյն արդեն ոչ թե խնդրում էր, այլ պահանջում:

-Շուտով Կոստանդնուպոլսից հրաման կգա, և ձեզ՝ բոլոր քրիստոնյա շներիդ կքշենք այստեղից: Ոչ մի մարդ, կին կամ երեխա, ով իսլամ չի ընդունի, չի մնա այստեղ,-հոխորտում էր նա:-Երբ այդ ժամանակը գա, ոչ ոք քեզ չի փրկի, ինձնից բացի: Տուր ինձ աղջկադ՝ Արշալույսին, և ես քո ողջ ընտանիքը կպաշտպանեմ: Մերժիր և հետո կհասկանաս, թե ինչ է սպսում ձեզ:

Վանում կոտորած է սկսվել. Թորքերը տղամարդկանց, կանանց ու երեխաներին կտոր-կտոր են անում, սպանում: Քրդերը աղջիկներին գողանում են:

Վանը Հայաստանի ամենամեծ քաղաքն էր: …քաղաքը Արամ թագաորն էր կառուցել Ավետարանում հիշատակված ջրհեղեղից հետո ազատված ցամաքի կենտրոնում՝ այն սուրբ վայրում որտեղ Նոյի տապանը կանգ էր առել: Վանը շատ սիրելի է հայերի համար. այն մեր հոգևոր ու ազգային կենտրոններից է: Վանը գտնվում է Չմշկածագից 200 մղոն դեպի արևելք: Քաղաքը ավելի քան հիսուն հազար հայերի հայրենիքն է: Վանի վալին Ջևդեթ բեյը, Հայստանում թուրքական իշխանության գլխավոր ներկայացուցիչն էր և ամենադաժան իշխանավորը: Վանի հայերի կոտորածը ազդանշան էր որ շուտով այն տարածվելու էր ողջ Հայաստանով մեկ:

Խարբերդից եկած ձիավորին բերեցին մեր տուն: Հայրս փորձեց հարցուփորձ անել, բայց նա միայն կրկնում էր.

-Բոլոր հայերին կոտորեցին, բոլորը մեռան, բոլորին սպանեցին: Խարբերդում լուրը  ստացել էին հեռագրով, իսկ ձիավորը մեր քաղաքից էր, շտապել էր մեզ զգուշացնելու:

Ես աղաչեցի, պաղատեցի հորս ու մորս, որպեսզի թույլ տան ինձ՝ վազեմ գնամ Հուսեյն փաշայի պալատը և ասեմ նրան, թե ինչ կամենում ես համաձայն եմ, միայն թե փրկիր իմ ընտանիքը, նախքան տեղահանութեան ու կոտորածի հրամանը կհասնի:

…Հուսեյն փաշան հրամայեց շրջանի բանտերի դռները բացել, բոլոր հանցագործներին, ելուզակներին ու մարդսպաներին ազատ արձակել և հավաքել իր պալատի շուրջ:

Մեկ ժամ հետո այդ ելուզակներին ժանդարմական համազգեստ հագցրին, յուրաքանրյուրին տվեցին հրացան ու մի երկար դաշույն: Նրանց հրապարակում շարքի կանգնեցրին, թե սպասեք հրամանի: Սա է թուրքական մեթոդը, երբ կեղտոտ գործեր էին կատարվելու:

Կեսօրին ժանդարմները կամ ինչպես իրենց անվանում են զաբթիեները, շրջեցին քաղաքի փողոցներով՝ հայտարրություններ փակցնելով պատերին:

Այդ ժամանակ պատկերացնել անգամ չէինք կարող, թէ ինչ է թաքցնում այդ հրամանը, չէինք կարող հավատալ, որ այդ «հավաքը» նշանակում է կանխամտածված, ծրագրված զանգվածային ջարդեր, և այդ միջոցը ընտրվել էր, որպեսզի բոլոր հայերը տանը լինեին, և զաբթիեների գործը հեշտանար:

Ժամը 4-ին ժանդարմները, և նրանց հետ նաև բանտից ազատված ելուզակները շարժվեցին դեպի քաղաքի ամենահարուստ մարդկանց տները՝ հրամայելով նրանց ներկայանալ Հուսեյն փաշայի ընդունելությանը:

Երբ մայրս մեր դռանը մոտեցող սպային բացատրեց, որ հայրս տանը չէ, զաբթիեն, կոպտորեն մորս մի կողմ հրելով, խուզարկեց տունը: Հետո նրանք պահանջեցին հորս աշխատավայրի բանալին: Լուսինեն վազեց վերին հարկ՝ բնալիները բերելու, սպան պնդեց միասին գնալ: Երբ Լուսինեն ուղղվեց դեպի հորս սենյակը, զաբթիեն գրկեց քրոջս՝ պատառոտելով նրա զգեստը: Լուսինն ճչաց: Զաբթիեն այնպես ուժգին ապտակեց Լուսինեի դեմքին, որ քույրս փռվեց հատակին: Մեր պատուհանից երևում էր հրապարակը: Զաբթիեները այնտեղ էին հավաքել քաղաքի հիսուն երևելի տղամարդկանց:

Փոխանակ իրենց գերիներին փաշայի պալատ առաջնորդելու՝ պահակները նրանց տարան ուրիշ ուղղությամբ: Հետո միայն իմացանք, որ նրանց տարել էին ոչ թե մութասարիֆի մոտ՝ ընդունելության, այլ՝ բանտ: Այդ նպատակով էր մութասարիֆը բնատերը դատարկել:

…Ողջ գիշեր բանտի բակից լսվում էին տանջալլուկ մարդկանց ճիչերն ու աղաղկները: Կանայք սպասում էին բանտի պարսպից դուրս, խելագարվում էին: Լուսաբացին զինվորներն աշխատեցին հեռացնել նրանց՝ հավատացնելով թէ իրենց ամուսինները շուտով տուն կվերադառնան: Հենց որ կանայք տեսադաշտից հեռացան, զինվորները դուրս բերեցին կտտանքների ենթարկված տանջահար մարդկանց, կապեցին իրար մի երկար պարանով և տարան դեպի քաղաքից 10 մղոն հեռավորությամբ գտնվող Մուրադ գետը: Հասնելով գետի ափը զինորները հարձակվեցին նրանց վրա և սվիններով ծակծկեցին մարմինները:

Զինվորները շրջեցին փողոցներով՝ հայտարարելով, որ 18 տարեկանից բարձր բոլոր տղամարդիկ հավաքվեն հրապարակում: Եթե 18տարեկանից բարձր որևէ մեկը հրապարակում չլինի, տեղնուտեղը կգնդակահարվի:

Մայրս, ես ու Լուսինեն նետվեցինք հայրիկի գիրկը: Մեզանից ամեն մեկն աշխատում էր փաթաթվել նրա վզով: Նա շատ տխուր էր ու լուռ: …Փոքրիկ Սառան յոթ տարեկան էր, իսկ Հովնանը՝ վեց. նրանց գրկեց ու երկար պահեց գրկում:

Պողոսը հետրեց հայրիկին, որպեսզի մի քիչ ավելի երկար նրա հետ լինի: Երբ հայրիկը արդեն հրապարակում էր, Պողոսն ուզեց վերադառնալ, բայց զինվորը տեսավ նրան ու բռնեց օձիքից՝ ասելով. «Դու էլ արի… հարկ չի լինի վաղը կանանց հետ քեզ քարշ տալու»: Հայրիկը բողոքեց, թէ Պողոսն ընդամենը 15 տարեկան է, բայց զինվորը չլսեց:

Եղբայրս այլևս տուն չվերադարձավ…»:

Հոշոտված Հայաստան. Ավրորա Մարդիգանյանի պատմությունը/Ա. Մարդիգանյան.-Երևան, Հայոց Ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտ, 2015, էջ 31-44: