Հազվագույտ տարրեր. ռեսուրսային գործարքներ՝ հղի տհաճ անակնկալներով

Ամերիկա-չինական դիմակայության հերթական ճակատը - Սեփական հանքավայրեր չունեցող ցրված եւ հազվագյուտ մետաղները կարեւոր դեր են խաղում ժամանակակից տեխնոլոգիաներում՝ ներառյալ էլեկտրոնիկայի, մարտկոցների, քամու գեներատորների եւ էլեկտրատրանսպորտի արտադրությունը: Հազվագյուտ հողերի բարձր ծախսատար զարգացման բացասական կողմը շրջակա միջավայրին զգալի վնասն է, եւ վերջին տարիներին գիտական հետազոտությւնները կենտրոնացած են նորարարական տեխնոլոգիաների զարգացման վրա, որոնք ուղղված են դրանց արդյունահանման արդյունավետության եւ կայունության բարձրացմանը:

Թրամփի վարչակազմի կողմից առաջ քաշված «հազվագյուտ տարրերի» նախագծերի նպատակներից է Չինաստանի հետ ոչ հեշտ երկխոսության մեջ բանակցային դիրքերի ամրապնդումը, որը զգալի առաջընթաց է գրանցել հազվագյուտ տարրերի հետախուզման, արդյունահանման եւ արդյունահանման ոլորտում: Չինաստանում նրանց ներկայիս պաշարները աշխարհում առաջին տեղում են՝ 44 միլիոն տոննա, ինչը կազմում է ընդհանուր համաշխարհային պաշարների 40%-ը: Չինաստանին բաժին է ընկնում անտիմոնի համաշխարհային արտադրության 48%-ը, մաքրված գերմանիումի 59,2%-ը եւ հալիումի արտադրության 98,8%-ը։ Անտիմոնն օգտագործվում է հեղուկ բյուրեղային դիսպլեյներ, զինամթերք (ներառյալ միջուկային), մարտկոցներ, ֆոտոգալվանային սարքավորումներ, իսկ գերմանիումը եւ հալիումն օգտագործվում են չիպերի, արեւային մարտկոցների, օպտիկական մանրաթելերի և զենքի տարբեր համակարգերի արտադրութայն համար: Ըստ էության,՝ԱՄՆ-ն այնքան երկար է խոսել հազվագյուտ մետաղների ոլորտում չինական մենաշնորհի վտանգի մասին, որ իր սահմանափակող միջոցներով Պեկինին ընտրություն չի թողել՝ պարտադրելով արտահանման սահմանափակումներ մտցնել, որոնք վերաբերում են նաեւ ԱՄՆ-ին: Ավելին, Չինաստանը ազգայնացնում է հազվագյուտ հողային մետաղների բոլոր պաշարները.ՉԺՀ Պետական խորհրդի 2024ի հունիսի 29-ի «հազվագյուտ մետաղների կարգավորման մասին» թիվ 785 որոշմամբ, որն ուժի մեջ է մտել 2024ի հոկտեմբերի 1-ից, արգելք է դրվում «հազվագյուտ ռեսուրսների ապօրինական մուտքի վրա»: Արգելքը տարածվում է ցանկացած ֆիզիկական եւ իրավաբանական անձանց վրա: Նոր նորմը նախատեսում է խիստ վերահսկողությւն հազվագյուտ մետաղների արտադրության եւ օգտագործման շղթայի բոլոր օղակների նկատմամբ՝ ներառյալ արտադրության, վերամշակման, բաշխման եւ արտահանման գործընթացների վերահսկողությունը: ՉԺՀ կառավարությունը հայտարարում է՝ ընդունված միջոցառումն ուղղված է ազգային արդյունբերական եւ ռեսուրսային անվտանգության ապահովմանը (Աֆոնին Դ. Ն. «հազվագյուտ մետաղների արտահանում. արգելքներ եւ սահմանափակումներ) (Ռուսաստանի, ԱՄՆ-ի եւ Չինաստանի փորձը) // Նորարար տեխնոլոգիաների տեղեկագիր. 2024. Հատոր 8. Թիվ 4 (32):

Հատկանշական է՝ ամերիկացիների նախկին շարժումները վերաբերում էին երկրներին, որոնք այս կամ այն կերպ գտնվում էին Չինաստանի ազդեցության ուղեծրում։ Այսպես, դեռեւս 2017 թ-ին 45-րդ նախագահ Դոնալդ Թրամփը հայտնել էր ամերիկյան կորպորացիաների պատրաստակամությունն՝ օգնելու Աֆղանստանի այն ժամանակվա առաջնորդ Աշրաֆ Ղանիին հազվագյուտ հողային օգտակար հանածոների պաշարների մշակման գործում՝ չնայած արդյունաբերական հանքարդյունաբերության լուրջ խոչընդոտներին։ Վաշինգտոնը եւ Քաբուլն ընդգծել են Աֆղանստանի հսկայական եւ հիմնականում չօգտագործված հանքային պաշարների հնարավոր ռազմավարական արժեքը: Այն ժամանակ ԱՄՆ-ը ուղիներ էր փնտրում փոխհատուցելու երկրի օկուպցիայի ծախսերը, որոնք, գիտենք, ավարտվեցին Բայդենի օրոք 2021ին։ ԱՄՆ Երկրաբանական ծառայությունն Աֆղանստանի հանքային հարստության, այդ թվում՝ ոսկու, թանկարժեք քարերի, լիթիումի եւ հազվագյուտ հողերի պոտենցիալ արժեքը գնահատեց մոտ 1 տրիլիոն դոլար, եւ նույնիսկ այն ժամանակ Սպիտակ տունը մտահոգված էր Չինաստանի գերակայությամբ, որը «խեղդում է հումքը, որը կենսական նշանակություն ունի ժամանակակից պաշտպանական տեխնոլոգիաների համար»:

Չնայած Գիլմերդ նահանգում եւ այլ վայրերում օգտակար հանածոների արդյունահանման առեւտրային ոչ եկամտաբերությանը (այդ ժամանկահատվածում), ինչպես նաեւ անվտանգության բարձր ռիսկերին, անդրազգային կորպորացիաների կողմից դրանց նկատմամբ հետաքրքրութունը ռազմավարական եւ երկարաժամկետ է: Նույնը վերաբերում է Հարավարեւելյան Ասիային, որտեղ կան նաեւ ննորոշ նախադեպեր։ Օրինակ, դեռ 1969-ին որոշ ամերիկյան կորպորացիաներ Լաոսի թագավորական իշխանություններին խնդրեցին երկարաժամկետ զիջումներ ստանալ անագի հանքաքարի հանքավայրերի մշակման համար (ըստ ԱՄՆ Երկրաբանական ծառայության՝ սա հարավային ռազմական օկրուգում նրա բոլոր պաշարների գրեթե մեկ երրորդն է), որոնք կենտրոնացած էին հիմնականում երկրի հյուսիսային մասում (Չինաստանի եւ Մյանմայի հետ սահմանի մոտ) եւ Վյենտյան մայրաքաղաքից հարավ – արեւելք՝ ընդամենը մոտ 95 հազար տոննա արդյունաբերական պաշարներ՝ երկրում «անագի» պաշարների ընդհանուր ծավալով ավելի քան 200 հազար տոննա: Եղել են նաեւ երկաթի հանքաքարի հանքավայրերի զարգացման երկարաժամկետ զիջումների հարցումներ (արդյունաբերական պաշարների 80% – ը Լաոսի կենտրոնական շրջան է), որոնց ծավալը կազմում է Հարավային Աֆրիկայի արդյունաբերական պաշարների մինչեւ 60-62% - ը: Սակայն Լաոսի իշխանությունները չեն համաձայնել ամերիկյան կոնցեսիոն պայմաններին, որոնք շատ առումներով նման են Կիեւի հետ դեռեւս չստորագրված համաձայնագրին: Միեւնույն ժամանակ, ԱՄՆ ռազմաօդային ուժերը, որոնք 1966 թ-ից հարվածներ են հասցրել Թաիլանդի եւ Հարավային Վիետնամի ռազմակայաններից Լաոսի հայրենասիրական ճակատի (Պատետ Լաո) զորքերին, ուժեղացրել են երկրի ռմբակոծությունները՝ «պատահաբար» ներառելով երկրի թագավորական վարչակազմի կողմից վերահսկվող ռեսուրսային տարածքները: Այնուամենայնիվ, 1970-ականների կեսերին Լաոսում ԱՄՆ քաղաքականությունը փլուզվեց ամերիկամետ թագավորական ռեժիմի հետ միասին: Համապատասխանաբար, փոշիացան նշված ռեսուրսային զիջումները։ ԱՄՆ զորքերի ներխուժումը Կամբոջա 1970 թ-ի ապրիլին Թաիլանդից եւ Հարավային Վիետնամից, ի թիվս այլ բաների, պայմանվորված էր երկաթի հանքաքարի մեծ պաշարներով (կենտրոնական շրջանում), բոքսիտների (Թաիլանդի հետ սահմանի կենտրոնական հատվածի մոտ եւ ամերիկամետ Հարավային Վիետնամի հետ սահմանի հարավ-արեւելյան հատվածի մոտ), ոսկի պարունակող հանքաքարեր (նույն Թաիլանդի հետ սահմանի հյուսիս-արեւմտյան հատվածի մոտ) երկարաժամկետ զիջման ծրագրեր ձեռք բերելու ծրագրերով: Նույն ժամանակ Կամբոջայում տեղի ունեցավ ամերիկամետ ռազմական հեղաշրջում՝ գեներալ Լոն Նոլի գլխավորությամբ, որը պայմանավորված էր Կամբոջայի նախկին թագավորական իշխանությունների անբավարար հնազանդությամբ՝ ամերիկացիներին այդ զիջումները տրամադրելու հարցում՝ ՉԺՀ-ի եւ «դեգոլլ» (մինչեւ 1973) Ֆրանսիայի աջակցությամբ:Երկրում պարտիզանական շարժման ակտիվացումը թույլ չտվեց ԱՄՆ-ին «կապիտալացնել» այդ ռեսուրսները, սակայն 1975 թ-ին Կամբոջայում իշխանության եկան տխրահռչակ «կարմիր կհմերները», որոնց կառավարումը նշանավորվեց ԱՄՆ-ի սերտ ռազմատեխնիկական փոխգործակցությմբ պոլպոտյան ռեժիմի եւ դրա հետագա «բեկորների» հետ:

Հարավային Ամերիկայի լիթիումի գոտին

Բնորոշ է նաեւ Հարավային Ամերիկայի օրինակը։ Այսպես, Բոլիվիայի կառավարությունը 2024 թ-ի սեպտեմբերի 11-ին պայմանագիր է կնքել «Ռոսատոմի» (Uranium One Group) դուստր ընկերության հետ՝ 2025-2026 / 27 թվականներին մարտկոցների համար լիթիումի կարբոնատի եւ շատ այլ տեխնիկական միջոցների արտադրության գործարան կառուցելու համար՝ տարեկան 14 հազար տոննա հզորությամբ՝ 970 մլն դոլարի ներդրմամբ: Երկու շաբաթ անց համաձայնություն ձեռք բերվեց Չինաստանի Hong Kong CBC-ի հետ՝ կառուցելու լիթիումի կարբոնատի երկու գործարան՝ նմանատիպ (ընդհանուր) ներդրումներով: Փետրվարի վերջին տասնօրյակի դրությամբ երկու պայմանագրերն էլ դեռ գտնվում են խորհրդարանի քննարկմն փուլում, դրանք նախապես հավանության են արժանացել Բոլիվիայի պրոֆիլային գերատեսչությունների կողմից:

Բոլիվիան ունի լիթիումի շատ մեծ պաշարներ՝ 23 միլիոն տոննա (արդյունաբերական պաշարները՝ գրեթե 80%), ինչը կազմում է աշխարհում լիթիումի պաշարների գրեթե 25% – ը (2023): Երկիրը մտնում է Հարավային Ամերիկայի «լիթիումի եռանկյունու» մեջ՝ հարեւան Արգենտինայի (19 միլիոն տոննա) եւ Չիլիի (9 միլիոն տոննա) հետ միասին:

Զարմանալի չէ՝ Ռուսաստանի հետ պայմանագրից մոտավորապես 2 ամիս առաջ Բոլիվիայում ռազմական հեղաշրջման անհաջող փորձ կատարվեց։ Նախագահ Լուիս Արսեն դա բացատրեց «երկրում լիթիումի արդյունահանման հետ կապված պատճառներով: Լատինական Ամերիկայում հեղաշրջումների պատճառը հաճախ տնտեսական խնդիրներն են. վերջին օրինակում դա եղել է լիթիումի պատճառով», մանավանդ որ մենք «բանակցություններ ենք վարում լիթիումի երկարաժամկետ պայմանագրի շուրջ» (այսինքն՝ Ռուսաստանի Դաշնության եւ Չինաստանի հետ): Մինչդեռ 2010-ականների վերջին ԱՄՆ-ում նախատեսում էին Վաշինգտոնի պայմաններով նույն ռեսուրսների համար զիջում ստանալ Լա Պազից, սակայն մերժում ստացան։ Դեռ 1969-71 թթ Վաշինգտոնը երկարաժամկետ զիջումներ էր փնտրում Բոլիվիայի այն ժամանակվա նախագահ, գեներալ Խուան Խոսե Տորեսից լիթիումի, ուրան-թորիումի եւ անագի մեծ հանքավայրերի համար: Մերժելով նման առաջխաղացումները՝ Տորեսը Սալվադոր Ալենդեի հետ պատրաստեց Չիլիի հետ բարեկամության եւ փոխօգնոթյան պայմանագիր, որի համար նա տապալվեց ամերիկամետ ռազմական ուժերի կողմից՝ գեներալ Ուգո Բանզեր Սուարեսի գլխավորությամբ 1971ի օգոստոսին, իսկ հինգ տարի անց սպանվեց ահաբեկիչների կողմից Բուենոս Այրեսում...

Ուկրաինայի եւ այլ խորհրդային հանրապետւթյունների հազվագյուտ տարրեիի նկատմամբ ամերիկյան հետաքրքրության ակունքները գալիս են դեռևս ուշ խորհրդային ժամանակներից, երբ 1970-ականների կեսերին Տոլյատի-Օդեսա ամոնիակային խողովակաշարի վերաբերյալ Ա.Համերի մասնակցությամբ բանակցությունների ժամանակ խորհրդային կողմին հայտնեցին մի տարբերակի մասին, որի դեպքում ԱՄՆ-ը կավելացներ 10-15% համապատասխան համաշխարհային գներին, եթե ուկրաինական (ներառյալ Դոնբասի)  հազվագյուտ տարրերը մատակարարվեն միայն ԱՄՆ՝ Օդեսայի կամ Նիկոլաեւի միջոցով հազվագյուտ տարրերը մատակարարվեն միայն ԱՄՆ՝ Օդեսայի կամ Նիկոլաեւի միջոցով․․․

Նախկին ուկրաինական ԽՍՀ-ի տարածքում հայտնի են լիթիումի 4 հանքավայրեր, որն ըստ արեւմտյան դասակարգման հազվագյուտ մետաղներ են։ Դրանցից երկուսն արդեն գտնվում են Ռուսաստանի վերահսկողության տակ՝ Դոնեցկի մարզում գտնվող Շեւչենկոյի հանքավայրը՝ 13,8 մլն տոննա լիթիումի հանքաքարի գնահատված պաշարներով (լիթիումի օքսիդի պարունակությունը՝ 1,24%) եւ Կրուտայա Բալկա հանքավայրը Զապորոժիայի շրջանում, որը հարմար է բաց հանքի համար։ Պոլոխովսկոյե հանքավայրը՝ մոտ 270,000 տոննա լիթիումի պաշարներով եւ Դոբրա հանքավայրը, որը բաղկացած է երկու տեղամասերից (Ստանկուվացկայա եւ Նադիա)՝ մոտ 1,2 միլիոն տոննա լիթիումի հանքաքարի ընդհանուր պաշարներով (նախկին Կիրովոգրադի շրջան), մնում են Զելենսկու ռեժիմի վերահսկողության տակ։ Ըստ Իվանո-Ֆրանկիվսկի նավթի եւ գազի գիտահետազոտական ինստիտուտի (1970-ական թվականներ եւ ավելի ուշ)՝ Կարպատների նախալեռներում եւ Վոլինի (Լուցկ) շրջանում հազվագյուտ տարրերի զգալի պաշարների նշաններ կան: Ուկրաինական UkrLithiumMining (ULM)  ընկերույունը միակն է երկրում, որը փորձում է առեւտրային արդյունահանում սկսել «մնացած» հանքավայրերում եւ իր նախագիծը ներկայացրել 2025 թ-ի հունվարին Կիեւում կայացած »Ուկրաինայի ռազմավարական ռեսուրսները.ընդերքօգտագործման ոլորտի զարգացման սցենարներ» համաժողովում: ULM-ի ծրագրերի համաձայն, ակնկալվում է, որ լիթիումի խտանյութի արտադրությունը կսկսվի մինչեւ 2028 թվականը, եւ դիտարկվում է նաեւ դրա հետագա վերամշակման հնարավորությունը լիթիումի կարբոնատի մեջ՝ անորոշ ապագայում լիթիում-իոնային մարտկոցների արտադրության մեջ օգտագործելու համար: Ամերիկյան կամ եվրոպական ընկերությունների հետ հնարավոր շփումները վճռականորեն թելադրվելու են զուտ արտաքին կոնյունկտուրայով:

Ի տարբերություն իր հարեւանների գաղութատիրական գործելաոճի, իր ռեսուրսները պաշտպանելու Ռուսաստանի երկարաժամկետ ծրագրերը ներառում են հազվագյուտ  մետաղների արտահանման սահմանափակում, ուստի մեր երկրի մասնակցությունը հազվագյուտ մետաղների միջազգային առեւտրին սահմանափակ է: Ռուսաստանի հազվագյուտ  մետաղների պաշարները նախատեսված են բարձր տեխնոլոգիական սարքավորումների սեփական մշակման եւ հետազոտական նախագծերի իրականացման համար։Փետրվարի 24-ին  Պուտինի գլխավորած աշխատնքային խորհրդակցությւնից հետո Ուրալի դաշնային շրջանում ՌԴ նախագահի լիազոր ներկայացուցիչ Արտեմ Ժոգան ուշադրություն է հրավիրել հազվագյուտ մետաղների հեռանկարային զարգացման հարցերին. «Ուրալի դաշնային շրջանի տարածքում հազվադեպ մետաղներ են տարածված, Սվերդլովսկի եւ Չելյաբինսկի մարզերում հետախուզված պաշարներ կան. այս պաշարները կազմում են մոտ 1000 տոննա: Այդ ռեսուրսները ռազմավարական պաշար են կազմում, եւ ես տարածաշրջանների գործընկերների ուշադրությունն եմ հրավիրում պետության շահերից ելնելով դրանք խնայելու անհրաժեշտության վրա»: Մինչեւ 2030ը նախատեսվում է ստեղծել բարձր տեխնոլոգիական ժամանակակից եւ մրցունակ, համաշխարհային շուկայում ինտեգրված հազվագյուտ հողային արդյունաբերություն, որն ունի հազվագյուտ մետաղների արտադրոթյան կրիտիկական տեխնոլոգիաներ, ամբողջական ցիկլ եւ երաշխավորում է երկրի տնտեսության բարձր տեխնոլոգիական ոլորտների հազվագյուտ հողային արտադրանքի անխափան ապահովումը: 2030-ին նախատեսվում է ստեղծել հազվագյուտ մետաղների արտադրության ամբողջական ցիկլ եւ ապահովել հազվագյուտ մետաղների հիման վրա արտադրանքի ամբողջական արտադրական ցիկլի կլաստերների ձեւավորմանը (Ռուսաստանի Դաշնության երկարաժամկետ սոցիալ-տնտեսական զարգացման կանխատեսում մինչեւ 2030 թվական (մշակված է Ռուսաստանի տնտեսական զարգացման նախարարության կողմից)):

Դմիտրի Նեֆյոդով

Աղբյուրը՝ vpoanalytics.com-ի

Թարգմանությունը՝ Գայանե Մանուկյանի