Ադրբեջանը որպէս աշխարհի մշակութային վանդալիզմի եւ գիտական կեղծարարութեան թագակիր

Այս զայ­րա­լից մտո­րումս վե­րա­բե­րում է Ադր­բե­ջա­նի եւ ­­Նա­խի­ջե­ւա­նի պե­տա­կան ու գի­տա­կան կա­ռոյց­նե­րին, ո­րոնք Խ.Ս.Հ.Մ. տա­րի­նե­րից ի վեր՝ ա­մէն հնա­րա­ւոր մի­ջոց­նե­րով, ձեռ­նա­մուխ են ե­ղել 1918-1920-ա­կան թո­ւա­կան­նե­րից ի­րենց իշ­խա­նու­թեան տակ գտնո­ւող պատ­մա­կան ­­Հա­յաս­տա­նի բնա­կա­վայ­րե­րի այս կամ այն մեծ ու փոքր պատ­մամ­շա­կու­թա­յին ժա­ռան­գու­թեան վե­րաց­մա­նը, գի­տա­կան ու քա­ղա­քա­կան աս­պա­րէզ­նե­րում՝ հա­զար ու մի հա­կա­գի­տա­կան ու կեղ­ծիք-կեղ­ծա­րա­րու­թիւն­նե­րով, ա­մէն կերպ ձգտել եւ օ­րըս­տօ­րէ ջա­նում են ա­պա­ցոյց­ներ յօ­րի­նել-փնտռել այժ­մեան ի­րենց բնա­կա­վայ­րե­րում տե­ղաբ­նիկ լի­նե­լու-ներ­կա­յա­նա­լու եւ այդ տա­րածք­նե­րի առ­կայ թէ՛ կան­գուն եւ թէ՛ ա­ւե­րա­կո­ւած պատ­մա­կան ար­ժէք­ներ­րը վե­րագ­րել Ադր­բե­ջա­նին ու ադր­բե­ջա­նա­կան ժո­ղովր­դին։ Ա­սել է թէ՝ նման պե­տա­կան գոր­ծու­նէու­թեամբ էլ Ադր­բե­ջա­նը, փաս­տօ­րէն, հան­դէս է գա­լիս որ­պէս մշա­կու­թա­յին վան­դա­լիզմ եւ գի­տա­կան կեղ­ծա­րա­րու­թիւն ի­րա­կա­նաց­նող աշ­խար­հի թիւ ա­ռա­ջին պե­տու­թիւ­նը։

­­Մին­չեւ 1921 թ․ պատ­մա­կան ­­Հա­յաս­տա­նի մաս կազ­մած այժ­մեան ­­Նա­խի­ջե­ւա­նի Ինք­նա­վար հան­րա­պե­տեան հայ­կա­կան նիւ­թա­կան ու մշա­կոյ­թի ժա­ռան­գու­թեան, պատ­մու­թեան ու ա­րո­ւես­տի, ազ­գագ­րու­թեան եւ բազ­մա­թիւ այլ խնդիր­նե­րի վե­րա­բե­րեալ ան­ցած տաս­նա­մեակ­նե­րում բազ­մի­ցես եմ հրա­պա­րա­կաւ ար­տա­յայ­տո­ւել ու գրել։ Եւ այս մտոր­ման ա­ռի­թը դար­ձեալ ադր­բե­ջա­նա­կան իշ­խա­նու­թիւն­նե­րի կող­մից 2020 թ․ ­հայ-ադր­բե­ջա­նա­կան պա­տե­րազ­մի հե­տե­ւան­քով Ար­ցա­խի հան­րա­պե­տու­թեան մի մա­սը Ադր­բե­ջա­նի հսկո­ղու­թեան տակ գտնո­ւե­լու հան­գա­ման­քով տե­ղի հայ­կա­կան նիւ­թա­կան յու­շար­ձան­նե­րի բա­ցէի­բաց մշա­կու­թա­յին ցե­ղաս­պա­նու­թեան են­թար­կե­լու վայ­րա­գու­թիւն­ներն են։ ­­Վայ­րա­գու­թիւն­ներ, ո­րի կի­րառ­ման հա­մար Ադր­բե­ջա­նը պե­տա­կան քա­ղա­քա­կա­նու­թեամբ ի­րա­կա­նաց­նե­լու մեծ փորձ ու­նի։ Այն­պէս որ, պատ­մամ­շա­կու­թա­յին ար­ժէք­նե­րի հիմ­նա­հա­տակ ա­ւեր­ման ադր­բե­ջա­նա­կան այդ պե­տա­կան վան­դա­լիզ­մը՝ վեր­ջին 20-25 տա­րի­նե­րում, նա­խե­ւա­ռաջ վե­րա­բե­րում է ­­Նա­խի­ջե­ւա­նի հա­յոց յու­շար­ձան­նե­րի հիմ­նա­հա­տակ եւ ամ­բող­ջո­վին ոչն­չաց­նե­լուն։ Ան­ցած տա­րի­նե­րին այդ հար­ցը թէ՛ ­­Հա­յաս­տա­նում եւ թէ՛ բազ­մա­թիւ այլ երկր­նե­րում (Ֆ­րան­սա, ­­Ռու­սաս­տան, Ա.Մ.Ն., Ի­րան, ­­Յու­նաս­տան եւ այլն) իմ կող­մից բազ­միցս է բարձ­րա­ցո­ւել:

Ար­դա­րու­թեան առ­ջեւ չմե­ղան­չե­լու հա­մար, հարկ է ի նկա­տի ու­նե­նալ, որ ­­Հա­յաս­տա­նում, մաս­նա­ւո­րա­պէս պատ­կան մար­մին­նե­րը՝ սկսած հան­րա­պե­տու­թեան նա­խա­գահ­նե­րից ու վար­չա­պետ­նե­րից, Ար­տա­քին գոր­ծոց եւ նախ­կին Մ­շա­կոյ­թի նա­խա­րա­րու­թիւն­նե­րից, այդ ուղ­ղու­թեամբ կա­րե­լի է փաս­տել, որ գրե­թէ ո­չինչ չա­րե­ցին: Ա­սում եմ գրե­թէ, քան­զի ան­ցեա­լում՝ մի քա­նի ան­գամ­ներ ­­Հա­յաս­տա­նը ԵՈՒՆԵՍԿՕ-ին եւ այլ մի­ջազ­գա­յին կազ­մա­կեր­պու­թիւն­նե­րին դի­մե­լուց զատ ո­չինչ չկա­րո­ղա­ցաւ ա­նել: Ո­չինչ, ո­րով­հե­տեւ նա­մակ-բո­ղոք­ներ յղե­լուց յե­տոյ՝ ­­Նա­խի­ջե­ւա­նի հա­յոց նիւ­թա­կան ժա­ռան­գու­թիւ­նը Ադր­բե­ջա­նի պե­տա­կան վան­դա­լիզ­մի քա­ղա­քա­կա­նու­թեամբ վե­րաց­նե­լու եւ Ադր­բե­ջա­նին պա­տաս­խա­նա­տո­ւու­թեան են­թար­կե­լու ուղ­ղու­թեամբ հե­տե­ւո­ղա­կա­նօ­րէն չգոր­ծեց, չնա­խա­ձեռ­նեց եւ առ այ­սօր չպատ­րաս­տեց այդ վան­դա­լիզ­մի ի­րա­ւա­կան, փաս­տա­վե­րագ­րա­կան թղթած­րա­րը եւ Ադր­բե­ջա­նին մի­ջազ­գա­յին ա­տեան­նե­րում պա­տաս­խա­նա­տո­ւու­թեան չեն­թար­կեց:

Ա­ւե­լին ա­սեմ, Ադր­բե­ջանն է, որ տա­րի­ներ ա­ռաջ Մ.Ա.Կ.-ին է դի­մել, եւ իբր ար­ցա­խեան ա­ռա­ջին պա­տե­րազ­մից յե­տոյ՝ 1994 թո­ւա­կա­նից, ­­Հա­յաս­տա­նի վե­րահս­կո­ղու­թեան տակ առ­նո­ւած տա­րածք­նե­րում ­­Հա­յաս­տանն է ադր­բե­ջա­նա­կան մշա­կոյ­թի յու­շար­ձան­ներ ոչն­չաց­րել, ո­րի հա­մար ­­Հա­յաս­տան պէտք է Ադր­բե­ջա­նին մի­լիարդ­նե­րի հաս­նող դո­լա­րա­յին վնա­սի հա­տու­ցում տայ։ Ի մի­ջի այ­լոց այդ խնդրի վե­րա­բե­րեալ բարձ­րա­ձայ­նո­ւեց նաեւ 2020 թ․ ­պա­տե­րազ­մա­կան գոր­ծո­ղու­թիւն­նե­րի ա­ւար­տից յե­տոյ եւս։

2018թ․ ­­Փետ­րո­ւա­րի 18-ին, Ա.Մ.Ն.-ի մշա­կու­թա­յին ա­ռա­ջա­տար պար­բե­րա­կան­նե­րից «Hyperallergic» ամ­սա­գի­րը հրա­տա­րա­կեց ­­Սի­մոն ­­Մա­ղա­քեա­նի եւ ­­Սա­ռահ ­­Փիք­մա­նի «­­Վար-չա­կար­գը թաքց­նում է բնիկ հա­յոց մշա­կոյ­թի ա­ւե­րու­մը» ծա­ւա­լուն եւ փաս­տա­վա­ւե­րագ­րա­կան յօ­դո­ւա­ծը։

Ս­խա­լո­ւած չեմ լի­նի, ե­թէ փաս­տեմ այն հան­գա­ման­քը, որ ­­Նիւ Եոր­քի մշա­կու­թա­յին «Hyperallergic» ամ­սագ­րի այդ վեր­լու­ծա­կան հրա­պա­րա­կու­մով, մի­ջազ­գա­յին հան­րու­թեանն ա­ռա­ջին ան­գամ է, որ հան­գա­մա­նա­լից ներ­կա­յա­ցո­ւեց 1997-2006 թթ․ Ադր­բե­ջա­նի պե­տա­կան քա­ղա­քա­կա­նու­թեամբ վան­դա­լիզ­մի են­թար­կո­ւած ­­Նա­խի­ջե­ւա­նի հայ­կա­կան յու­շար­ձան­նե­րի փաս­տը։ Այդ փաս­տա­վեր­լու­ծա­կան յօ­դո­ւա­ծի հրա­պա­րա­կո­ւե­լուց յե­տոյ, այն ան­մի­ջա­պէս գտնո­ւել եւ կար­ծում եմ, որ ա­ռա­ջի­կա­յում էլ կը գտնո­ւի նաեւ այլ լրա­տո­ւա­մի­ջոց­նե­րի ու­շադ­րու­թեան կենտ­րո­նում։ Օ­րի­նակ, այդ հրա­պա­րակ­մանն ար­դէն անդ­րա­դար­ձել են գեր­մա­նա­կան «Perlintaucher. de Das Kulturmagazin»(18․02․2019), Ա.Մ.Ն.-ում հրա­տա­րա­կո­ւող «The California Courier»(26․02․2019), «­­Ջի­հադ Watch» «իս­լա­մա­ֆո­բիկ» հե­ղի­նա­կա­ւոր կայք (https://www.jihadwatch.org/..․/azerbaijanmoves toobliter, 27․02․2019), Բ­րի­տա­նա­կան հե­ղի­նա­կա­ւոր «The Guardian» եւ այլ լրա­տո­ւա­մի­ջոց­նե­րը։ ­­Հա­յաս­տա­նի մի քա­նի լրա­տո­ւա­մի­ջոց­ներ («Mediamax», Հ1, «Ա­ռա­վոտ», «Ի­րա­տես») եւս անդ­րա­դար­ձել են այս հրա­պա­րակ­մա­նը։

2022 թ․ ­­Սեպ­տեմ­բե­րի 12-ին հրա­պա­րա­կո­ւեց նաեւ ­­Նա­խի­ջե­ւա­նի յու­շար­ձան­նե­րի ադր­բե­ջա­նա­կան վան­դա­լիզ­մի փաս­տերն ա­պա­ցու­ցող Ա.Մ.Ն.-ի կազ­մա­կեր­պու­թիւն­նե­րից մէ­կի կող­մից կա­տա­րո­ւած գի­տա­փաս­տագ­րա­կան ծա­ւա­լուն՝ 400 է­ջից ա­ւե­լի, մի ու­սում­նա­սի­րու­թիւն՝ «Silent Erasure», ո­րի հիմ­քը 1965-1987 թթ․ ­­Նա­խի­ջե­ւա­նի տա­րած­քում իմ կա­տա­րած փաս­տա­վա­ւե­րագ­րա­կան եւ ա­մե­րի­կեան ար­բա­նեա­կա­յին լու­սան­կար­ներն ու 1900-20020 թթ․ ­գիւ­ղե­րի եւ նրանց յու­շար­ձան­նե­րի տե­ղագ­րա­կան քար­տեզ­ներն են։ ­­Փաս­տա­վա­ւե­րագ­րա­կան մի ան­հեր­քե­լի փաս­տա­թուղթ, որն ան­վի­ճե­լիօ­րէն բա­ւա­րա­րում է մի­ջազ­գա­յին ցան­կա­ցած ի­րա­ւա­կան ու գի­տա­կան կազ­մա­կեր­պու­թեան պա­հանջ­նե­րին։

Ադր­բե­ջա­նը ­­Նա­խի­ջե­ւա­նի հայ­կա­կան յու­շար­ձան­նե­րը վե­րաց­ման հա­մար պե­տա­կա­նօ­րէն, մի քա­նի՝ 20-25 զի­նո­ւոր­նե­րով կազ­մո­ւած խմբե­րով, հիմ­նա­յա­տակ պայ­թեց­րել եւ մե­խա­նիզմ­նե­րով գետ­նի ե­րե­սից վե­րաց­րել է հայ­կա­կան բո­լոր ե­կե­ղե­ցի­նե­րը, գե­րեզ­մա­նատ­ներն ու խաչ­քա­րե­րը եւ այ­լե­ւայլ յու­շար­ձան­նե­րը, ո­րոնց թիւն անց­նում էր 27 հա­զա­րից։ ­­Վեր­ջին տա­րի­նե­րին ըն­թեր­ցող­նե­րը լրա­տո­ւա­մի­ջոց­նե­րից քա­ջա­տե­ղեակ են թէ ադր­բե­ջա­նա­կան շուրջ 70-80 զի­նո­ւոր­նե­րը ինչ­պէս՝ կոտ­րա­տե­լով ու խճա­քա­րե­րի վե­րա­ծե­լով ­­Հին ­­Ջու­ղա­յի հո­յա­կերտ եւ ա­ւե­լի քան 4500 խաչ­քա­րերն ու խո­յա­ձեւ տա­պա­նա­քա­րե­րը Ա­րաքս գե­տը լցրե­ցին։ Ի մի­ջիայ­լոց, մի քա­նի տա­րի է ինչ նախ­սա­ձեռ­նո­ւել է ­­Ջու­ղա­յի այդ ե­զա­կի գե­րեզ­մա­նա­տան խաչ­քա­րե­րի 3Դ ձե­ւա­չա­փով վե­րա­կանգ­նե­լու աշ­խա­տանք­նե­րը։ Ծ­րագ­րի նախ­նա­կան աշ­խա­տանք­ներն ար­դէն ա­ւար­տո­ւած են։ ­­Ցա­ւօք, ֆի­նանս­նե­րի պա­կա­սու­թեան հան­գա­ման­քով այդ աշ­խա­տանք­ներն ա­ռայժմ դա­դա­րե­ցո­ւած են։

­­Վեր­ջին տա­րի­նե­րին էլ՝ 2008-2020 թթ․, Ադր­բե­ջա­նը մէկ այլ վան­դալ քա­ղա­քա­կա­նու­թեամբ էլ ի­րա­կա­նաց­նում է ­­Նա­խի­ջե­ւա­նի աշ­խար­հիկ յու­շար­ձան­նե­րի՝ բեր­դե­րի ու կա­մուրջ­նե­րի, այս­պէս ա­սած, «ադր­բե­ջա­նա­կա­նաց­նե­լով» իւ­րաց­նում են։ Օ­րի­նակ, վաղ միջ­նա­դա­րեան եւ հռչա­կա­ւոր Երն­ջակ բեր­դի ա­ւե­րակ շի­նու­թիւն­ներն ա­ղա­ւա­ղե­լով վեր են ա­ծել տու­րիս­տա­կան հանգ­րո­ւա­նի, ­­Նա­խի­ջե­ւան քա­ղա­քում՝ իբր ­­Նո­յի դամ­բա­րա­նի ա­ւե­րակ­նե­րի տե­ղում, ­­Նո­յի ա­նո­ւամբ կա­ռու­ցել են դամ­բա­րան եւ այն վե­րա­ծել թան­գա­րա­նի, իսկ քա­ղա­քի հայ­կա­կան գե­րեզ­մա­նա­տան տե­ղում 1990-ա­կան թո­ւա­կան­նե­րին ­­Հայ­րե­նա­կան ­­Մեծ պա­տե­րազ­մի զո­հո­ւած­նե­րի յի­շա­տա­կին կա­ռու­ցո­ւած յու­շար­ձա­նը 2021 թ․­ ա­ւե­րել եւ կա­ռու­ցել են «Դ­րօ­շի հրա­պա­րակ» հա­մա­լիր։ ­­Ցա­ւօք, այս­պի­սի օ­րի­նակ­նե­րը շատ ու շատ են։

1998-2006 թթ․ ­­Նա­խի­ջե­ւա­նի տա­րած­քի հա­յոց յու­շար­ձան­նե­րի ա­ւե­րում­նե­րին զու­գա­հեռ՝ ճշգրտո­ւած-փաս­տագ­րո­ւած փաս­տագ­րա­կան նիւ­թե­րով հաս­տա­տո­ւած է, որ հայ­կա­կան վան­քե­րի ու ե­կե­ղե­ցի­նե­րի տե­ղե­րում, օ­րի­նակ, Ա­գու­լի­սում ու Աբ­րա­կու­նի­սում, ­­Բեր­դի­կում ու ­­Նա­խի­ջե­ւան քա­ղա­քում, ­­Փա­ռա­կա­յում ու Ցղ­նա­յում եւ այլ բնա­կա­վայ­րե­րում ար­դէն կա­ռու­ցո­ւել եւ գոր­ծում են ադր­բե­ջա­նա­կան մզկիթ­ներ, դպրոց­ներ եւ այ­լե­ւայլ շի­նու­թիւն­ներ։ Իսկ հայ­կա­կան աշ­խար­հիկ շի­նու­թիւն­ներն էլ՝ կա­մուրջ­նե­րը, հնա­մե­նի եւ վաղ­միջ­նա­դա­րեան բեր­դերն ու հնա­գի­տա­կան յու­շար­ձան­նե­րը՝ յայտ­նա­բե­րո­ւած ի­րենց հնա­գի­տա­կան նիւ­թե­րով, դար­ձեալ ա­նար­գել ու կեղ­ծիք-հա­կա­գի­տա­կան թե­զե­րով, ան­թա­քոյց վե­րագ­րում են Ադր­բե­ջա­նին ու ադր­բե­ջա­նա­կան պատ­մու­թեանն ու մշա­կոյ­թին։ Ընդ ո­րում, այս կամ այն չա­փե­րով վե­րա­նո­րո­գում­նե­րի են­թար­կո­ւած հայ­կա­կան յու­շար­ձան­նե­րին էլ զրկել են ի­րենց պատ­մա­ճար­տա­րա­պե­տա­կան տես­քե­րից։

­­Պատ­մու­թեան մէջ ա­ւեր-ա­ւե­րում­նե­րով քոչ­վոր-խաշ­նա­րա­ծա­յին այս թիւր­քա­լե­զու ցե­ղախմ­բե­րը 11-րդ դ․ կէ­սե­րից յե­տոյ ­­Հայ­կա­կան լեռ­նաշ­խարհ մուտք գոր­ծած քոչ­վո­րա­կան ծագ­մամբ թուր­քա­կան տար­րը հիմ­նա­ւո­րո­ւե­լով պատ­մա­կան ­­Հա­յաս­տա­նի եւ ­­Յու­նաս­տա­նի տա­րածք­նե­րում, ո­րո­շա­կի զար­գա­ցում­նե­րի հաս­նե­լով, սկսե­ցին ա­ւի­րել կամ էլ սե­փա­կա­նաց­նել թէ՛ հայ­կա­կան եւ թէ՛ յու­նա­կան պատ­մամ­շա­կու­թա­յին ժա­ռան­գու­թեան յու­շար­ձան­նե­րը։ Ա­ւե­լին, Ա­րիս­տո­տե­լին եւ այլ յոյն մտա­ծող­նե­րին, ­­Շէքս­պի­րին, ան­գամ ­­Նո­յին սկսե­ցին տալ թուր­քա­կան ծա­գում։ Այդ գոր­ծում իր ա­ւագ եղ­բօ­րից, բնա­կա­նա­բար, սկսեց ետ չմնալ 19-րդ ­դա­րի վեր­ջե­րին թուրք-թա­թա­րա­կան եւ այլ ցե­ղախմ­բե­րից նոր-նոր ազգ ու ժո­ղո­վուրդ կազ­մա­ւո­րո­ւող կով­կա­սեան թա­թար­նե­րը։ Ի վեր­ջոյ, այդ նոր կազ­մա­ւո­րո­ւած ժո­ղովր­դին՝ սո­վե­տա­կան իշ­խա­նու­թիւնն պատ­մա­կան այլ պե­տա­կան ա­նո­ւա­նում չգտնե­լով, կազ­մա­ւո­րեց եւ ա­նո­ւա­նեց պատ­մա­կան ­­Պարս­կաս­տա­նի (Ի­րա­նի) Ատր­պա­տա­կան նա­հան­գի ա­նո­ւամբ՝ Ադր­բե­ջան, իսկ ժո­ղո­վուրդն էլ, ո­րին Վ․ ­­Լե­նի­նը ի­րա­ւա­ցիօ­րէն ա­նո­ւա­նել է «կով­կա­սեան թա­թար­ներ», ա­նո­ւա­նո­ւեց ադր­բե­ջան­ցի­ներ։ Եւ ա­հա շուրջ 100 տա­րի է, ինչ այդ ժո­ղո­վուր­դը իր ազ­գա­յին ծա­գու­մը մէկ վե­րագ­րում է թիւր­քե­րին, մէկ՝ կով­կա­սեան ա­ղո­ւան­նե­րին․․․ Ա­ւե­լին, չու­նե­նա­լով պատ­մա­կան ոչ մի հիմք-հիմ­նա­ւո­րում­ներ, պե­տա­կա­նօ­րէն լծո­ւել է այժ­մեան իր եւ հա­րե­ւան երկր­նե­րի տա­րածք­նե­րի այլ ժո­ղո­վուրդ­նե­րի ստեղ­ծած պատ­մա­կան ու մշա­կու­թա­յին ժա­ռան­գու­թիւն­նե­րը ա­ւեր-ա­ւե­րակ­նե­րի վե­րա­ծե­լով կամ էլ նեն­գա­փո­խում­նե­րով սե­փա­կա­նաց­նել ու վե­րագ­րել ադր­բե­ջա­նա­կան ժո­ղովր­դին։ Այս­պէս, հայ­կա­կան յու­շար­ձան­նե­րի մի մա­սը ջա­նում է հա­մա­րել ա­ղո­ւա­նա­կան եւ ադր­բե­ջա­նա­կա­նաց­նում է։ ­­Մէկ այլ ծրագ­րով էլ սել­ջու­կեան եւ իր տա­րած­քի պարս­կա­կան մզկիթ­ներն ու այ­լե­ւայլ յու­շար­ձան­նե­րը վա­ղուց ի վեր ներ­կա­յաց­նում է որ­պէս ադր­բե­ջա­նա­կան։ Էլ չեմ խօ­սում այն մա­սին, որ պար­սիկ բա­նաս­տեղծ­ներ ­­Նի­զա­մին, ­­Խա­քա­նին, հայ պատ­միչ­ներ ­­Կի­րա­կոս ­­Գան­ձա­կե­ցին, ­­Մով­սէս ­­Կա­ղան­կատ­վա­ցին եւ այ­լոց ներ­կա­յաց­նում են որ­պէս ադր­բե­ջա­նա­կան ժո­ղովր­դի մշա­կոյ­թի ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­ներ։

­­Ցա­ւօք, Ադր­բե­ջա­նի ի­րա­կա­նաց­րած եւ այժմ էլ ի­րա­կա­նա­ցո­ւող այս­պի­սի ան­նա­խա­դէպ վան­դա­լիզ­մի դէմն առ­նե­լու հա­մար, ինչ­պէս ­­Հա­յաս­տանն, այն­պես էլ մի­ջազ­գա­յին պատ­կան մար­մին­նե­րը՝ մի քա­նի բա­ցա­ռու­թիւն­նե­րից բա­ցի, ի զօ­րու չե­ղան ո­չինչ ա­նե­լու։ ­­Թող ա­մե­նե­ւին խիստ չթո­ւայ ա­սածս։ ­­Քան­զի, մեր ազ­գա­յին ու ­­Հա­յաս­տա­նի պե­տա­կան այդ­պի­սի ան­նե­րե­լի ան­տար­բե­րու­թիւնն էր, որ Ադր­բե­ջա­նին ի­րա­ւունք տո­ւեց 1998-2006թթ․­ ա­նար­գելք՝ տա­րի առ տա­րի, մէ­կիկ-մէ­կիկ վան­դա­լիզ­մի են­թար­կի հա­յոց բազ­մա­դա­րեան նիւ­թա­կան մշա­կոյ­թի նա­խի­ջե­ւա­նեան յու­շար­ձան­նե­րը։ Ա­ւե­լին, այս­քա­նից յե­տոյ էլ՝ մին­չեւ այժմ, ո­րե­ւէ պա­տաս­խա­նա­տո­ւու­թեան չեն­թար­կո­ւել։ ­­Ցա­ւօք, դա ար­դէն պատ­մա­կան ան­հեր­քե­լի փաստ է։ Այն­պէս որ, նա­խի­ջե­ւա­նեան յու­շար­ձան­նե­րի կոր­ծան­ման գոր­ծում ­­Հա­յաս­տա­նը եւս բա­րո­յա­կան պա-տաս­խա­նա­տո­ւու­թիւն է կրում եւ սե­րունդ­նե­րը մեր այս­պի­սի ան­տար­բե­րու­թեան ու ան­գոր-ծու­թեան հա­մար հաս­տա­տա­պէս չեն նե­րե­լու։ ­­Մա­նա­ւանդ, որ երկ­րի ար­տա­քին քա­ղա-քա­կա­նու­թիւ­նը վա­րող եւ պա­տաս­խա­նա­տու ­­Հա­յաս­տա­նի հան­րա­պե­տու­թեան երկ­րորդ նա­խա­գահ ­­Քո­չա­րեա­նը, ո­րի պաշ­տօ­նա­վար­ման տա­րի­նե­րին կա­տա­րո­ւեց նա­խի­ջե­ւա­նեան հայ­կա­կան ժա­ռան­գու­թեան հիմ­նա­յա­տակ գետ­նի ե­րե­սից վե­րա­ցու­մը, եր­դո­ւեա­լի նման ոչ մի ձայն ու ծպտուն չհա­նեց, լալ­կո­ւեց ու պա­պան­ձո­ւեց եւ Ար­ցա­խի վե­րա­բե­րեալ ըն­թա­ցող հայ-ադր­բե­ջա­նա­կան բա­նակ­ցու­թիւն­նե­րում այդ վան­դա­լիզ­մի, ինչ­պէս եւ ­­Նա­խի­ջե­ւա­նից բռնա­գաղ­թի են­թար­կո­ւած ա­ւե­լի քան 3 հա­զար հա­յու­թեան հար­ցե­րը ոչ մի ան­գամ չբարձ­րա­ձայ­նեց։ ­­Մարդ, ո­րը իր պաշ­տօ­նա­վար­ման հենց սկզբից էլ կողմ է ե­ղել Ադր­բե­ջա­նին ­­Մեղ­րիով մի­ջանց՝ տրա­մադ­րե­լուն, ա­կա­մայ սկսում էս հա­ւաս­տի հա­մա­րել 25-28 տա­րի շրջա­նա­ռո­ւող այն տե­ղե­կու­թիւ­նը, որ նրա կեն­սա­բա­նա­կան հայ­րը ադր­բե­ջան­ցի է ե­ղել։ ­­Մա­նա­ւանդ, որ այդ լու­րի կեղծ լի­նե­լուն կամ հեր­քե­լուն եր­բեք չանդ­րա­դար­ձաւ, ինչ­պէս եւ դրա տա­րա­ծող­նե­րին պա­տաս­խա­նա­տո­ւու­թեան չի կան­չել։ Ա­սել է թէ՝ ­­Հա­յաս­տա­նում գոր­ծել եւ այժմ էլ գոր­ծում է պե­տա­կան ներ­քին դա­ւա­ճան։
­­Մի ան­դառ­նա­լի կո­րուստ ու ար­ժէք­նե­րի ոչն­չա­ցու­մը, ո­րի վե­րա­բե­րեալ ­­Մա­ղա­քեանն ու ­­Փիք­մա­նը ի­րեց վե­րոն­շեալ յօ­դո­ւա­ծում՝ տաս­նա­մեակ­ներ շա­րու­նակ իմ կող­մից կա­տա­րո­ւած աշ­խա­տան­քը հա­մա­րե­լով լե­գեն­դար եւ այդ գոր­ծում «որ­պէս աշ­խար­հի լռու­թիւ­նը դա­տա­պար­տո­ղի. «­­Նա­խի­ջե­ւա­նի հայ­կա­կան ան­ցեա­լի ոչն­չա­ցում» նաւ­թով հա­րուստ Ադր­բե­ջա­նի կող­մից նրան ա­ւե­լի վատն է դարձ­նում, քան «Իս­լա­մա­կան պե­տու­թեա­նը», սա­կայն ԵՈՒՆԵՍԿՕ-ն­ եւ Ա­րեւմ­տեան երկր­նե­րի մեծ մա­սը չտես­նե­լու են տա­լիս»։ «Իս­լա­մա­կան պե­տու­թեան» կող­մից քան­դո­ւած կա­ռոյց­նե­րը, ինչ­պէս ­­Պալ­մի­րան, կա­րող են վե­րա­կանգ­նել, պնդում է Այ­վա­զեա­նը, սա­կայն «այն ա­մէ­նը, ինչ մնա­ցել է ­­Նա­խի­ջե­ւա­նի հայ­կա­կան ե­կե­ղե­ցի­նե­րից եւ խաչ­քա­րե­րից, ո­րոնք գո­յա­տե­ւել էին երկ­րա­շար­ժե­րից, խա­լիֆ­նե­րից, ­­Թա­մեռ­լա­նից եւ Ս­տա­լի­նից յե­տոյ՝ իմ լու­սան­կար­ներն են»։

­­Վե­րոն­շեալ ա­սած­ներս փաս­տե­լու հա­մար մի քա­նի փաս­տեր եւս ար­ձա­նագ­րեմ։ Այս­պէս․

ա) Ադր­բե­ջա­նա­կան լոբ­բին վեր­ջին 25-30 տա­րի­նե­րում հե­տե­ւո­ղա­կան աշ­խա­տանք­ներ է կա­տա­րում, որ­պէս­զի ռու­սա­կան, եւ­րո­պա­կան, ա­մե­րի­կեան կենտ­րո­նա­կան լրա­տո­ւա­մի­ջոց­նե­րում հա­կաադր­բե­ջա­նա­կան նիւ­թեր չհրա­պա­րա­կո­ւեն։ Ա­ւե­լին, ա­մէն ինչ գոր­ծադ­րե­լով, կա­շա­ռում են օ­տա­րազ­գի հե­ղի­նակ­նե­րին, որ­պէս­զի նրանք հան­դէս գան ­­Հա­յաս­տա­նին եւ հայ­կա­կան մշա­կոյ­թը պա­խա­րա­կող հրա­պա­րա­կում­նե­րով։ Ն­շեմ նաեւ այն, որ այս­պի­սի աշ­խա­տանք­նե­րը ի­րա­կա­նաց­ւում են պե­տա­կա­նօ­րէն եւ բազ­մա­մի­լիոն մի­ջոց­նե­րի ծախ­սում­ներ կա­տա­րե­լով։
բ) Ի տար­բե­րու­թիւն ­­Հա­յաս­տա­նի նա­խա­գահ­նե­րի՝ ա­լիեւ­նե­րի ստեղ­ծած հիմ­նադ­րա­մի մի­ջոց­նե­րով, ա­մէն տա­րի Ադր­բե­ջա­նի պատ­մու­թիւնն ու մշա­կոյ­թը պրո­պա­գան­դող, կեղ­ծիք­նե­րով առ­լե­ցուն եւ բարձր տպա­քա­նակ­նե­րով օ­տա­րա­լե­զու գրա­կա­նու­թիւն է տպագր­ւում եւ անվ­ճար ա­ռաք­ւում աշ­խար­հի ա­ռա­ջա­տար երկր­նե­րի գի­տա­կան, ու­սում­նա­կան, քա­ղա-քա­կան ու մի­ջազ­գա­յին կենտ­րոն­նե­րին ու կազ­մա­կեր­պու­թիւն­նե­րին:
գ) Ադր­բե­ջա­նի ղե­կա­վա­րու­թիւ­նը վար­պե­տօ­րէն տի­րա­պե­տե­լով ի­րենց երկ­րի հե­ղի­նա­կու­թիւնն ա­պա­հո­վե­լու եւ գոր­ծած յան­ցանք­նե­րը կոծ­կե­լու, անհ­րա­ժեշտ կազ­մա­կեր­պու­թիւն­նե­րին ու պա­տաս­խա­նա­տու­նե­րին կա­շա­ռե­լու ա­րո­ւես­տին, վեր­ջին տա­րի­նե­րում պար­բե­րա­բար կա­շա­ռում է Եւ­րո­միու­թեան յանձ­նա­ժո­ղով­նե­րի ան­դամ­նե­րին, ԵՈՒՆԵՍԿՕ-ի եւ այլ կազ­մա­կեր­պու­թիւն­նե­րի պա­տաս­խա­նա­տու մարդ­կանց։ Օ­րի­նակ, Ադր­բե­ջա­նը նա­խի­ջե­ւա­նեան յու­շա­ձան­նե­րի ե­ղեռ­նա­գոր­ծու­թիւնն ան­տե­սե­լու եւ ­­Հա­յաս­տա­նի բո­ղոք­ներն ան­հե­տե­ւանք թող­նե­լու հա­մար ԵՈՒՆԵՍԿՕ-ին ա­ռա­տա­ձեռն փո­խան­ցում­ներ էր կա­տա­րում։ Ա­ւե­լին, ԵՈՒՆԵՍԿՕ-ի նախ­կին ղե­կա­վար Ի­րի­նա ­­Բո­կո­վա­յին (2009-2017)՝ նրա ա­մուս­նու հա­շո­ւե­հա­մա­րին, կա­շա­ռե­լու գու­մար­ներ է փո­խան­ցել։ ­­Նոյն է կա­տա­րո­ւել նաեւ ­­Բո­կո­վա­յին նա­խոր­դող ԵՈՒՆԵՍԿՕ-ի ղե­կա­վար ­­Կոի­չի­րօ ­­Մա­թու­րա­նի (1999-2009) պա­րա­գա­յում, որն էլ յե­տոյ աշ­խա­տում է որ­պէս Ադր­բե­ջա­նի պրո­պա­գան­դիս­տա­կան «­­Բա­քո­ւի բազ­մամ­շա­կու­թայ­նու­թեան կենտ­րո­նի» հո­գա­բար­ձու­նե­րի խորհր­դի ան­դամ:
Ա­սա­ցէք, խնդրեմ, ­­Հա­յաս­տա­նի որ նա­խա­գահն է այս­պի­սի հո­գա­տա­րու­թիւն ցու­ցա­բե­րել մեր երկ­րի մշա­կոյ­թի պա­տիւն ու մի­ջազ­գա­յին հե­ղի­նա­կու­թիւնն ա­պա­հո­վե­լու գոր­ծում։ ­­Չէ որ մեր նա­խա­գահ­ներն ու այլ ղե­կա­վար­նե­րը, ի տար­բե­րու­թիւն Ադր­բե­ջա­նի ղե­կա­վար­նե­րի, երկ­րի ազ­գա­յին հարս­տու­թիւն­նե­րից կա­տա­րած ի­րենց կո­ղո­պուտ­նե­րով՝ ան­կուշտ­նե­րի ու չտես­նե­րի նման լցրել են մի­միայն ի­րենց գրպան­նե­րը ․․․ Եւ սա մեծ, շատ մե՛ծ ա­մօթ է …
դ) ­­Մէկ այլ փաստ նշեմ։ 2007 թ․ ­­Նո­յեմ­բե­րին ­­Հար­վար­դի հա­մալ­սա­րա­նում իմ «­­Նա­խի­ջե­ւան․ ä³ïÙ³ճաñï³ñ³å»ï³Ï³Ý, Ùß³Ïáõ­Ã³ÛÇÝ íϳ­Û³Ëօë-Ýß˳ñÑùÝ»ñÇ ·Çï³Ñ»ÕÇݳϳÛÇÝ Éáõë³Ýϳñ­Ý»ñÇ óáõó³Ñ³Ý¹էë¦-ի բաց­մա­նը նա­խոր­դած 6-7 ա­միս­նե­րին՝ Ադր­բե­ջա­նի ար­տա­քին գոր­ծե­րի նա­խա­րա­րու­թիւ­նը, Ա.Մ.Ն.-ում Ադր­բե­ջա­նի դես­պա­նա­տու­նը ­­Հար­վար­դի հա­մալ­սա­րա­նի ղե­կա­վա­րու­թեան, ձեռ­նար­կի հո­վա­նա­ւո­րի վրայ մի շարք ճնշում­ներ էին գոր­ծադ­րում, որ­պէս­զի այն տե­ղի չու­նե­նայ։ Ի հե­ճուկս Ադր­բե­ջա­նի գոր­ծադ­րած ջան­քե­րի, ցու­ցա­հան­դէ­սի բա­ցու­մը կա­տա­րո­ւեց (250-255 լու­սան­կար­նե­րի ցու­ցադ­րու­թեամբ) եւ ցու­ցադ­րո­ւեց 18 օր։ Ի­մի­ջիայ­լոց, ցու­ցա­հան­դէ­սի բա­ցու­մից մէկ օր ա­ռաջ Ա.Մ.Ն.-ում գոր­ծող ադր­բե­ջա­նա­կան AND կայ­քէ­ջը 2 էջ ծա­ւա­լով հրա­պա­րա­կեց մի յօ­դո­ւած, որն էլ 2 օր յե­տոյ հե­ռաց­րեց կայ­քից։ Ս­տո­րեւ մի փոք­րիկ հա­տո­ւած այդ յօ­դո­ւա­ծից։ «Сегодня армянские про-фессоры Гарвардского университета планируют провести «Армянские памятники Нахи-чыванского региона». На рекламных буклетах выставки утверждается, что территория Нахичывана до 20-го века принадлежала армянами. В настоящее время посольство Азербайджана в США проводит консултации в связи с данным вопросом, азербайд-жанская диаспора выражает жесткую реакцию к этому мероприятиюю․ Пресс-секретарь МИД Азербайджана Хазар Ибрагим заявил, что посольство страны в США, испольуя все дипломатические методы, не допустит проведения данного мероприятия(АNS-PRESS)»․ (http://www. an-spress. com/print 43 321. html)

Ի հա­կադ­րու­թիւն այդ ուղ­ղու­թեամբ Ադր­բե­ջա­նի ե­ռան­դուն, բայց եւ այն­պէս ա­նար­դիւնք ջան­քե­րի, ա­մե­րի­կա­հայ հա­մայն­քա­յին ու ազ­գա­յին կազ­մա­կեր­պու­թիւն­նե­րը, Ա.Մ.Ն.-ի հայ դա­տի գրա­սե­նա­կը, Ա.Մ.Ն.-ում ­­Հա­յաս­տա­նի դես­պա­նա­տունն ու հիւ­պա­տո­սա­րա­նը, ­­Գա­լի­ֆոր­նիա­յի հա­յա­գի­տա­կան ամ­բիո­նը, թեր­թերն ու ե­կե­ղե­ցին ան­նե­րե­լի պա­սի­ւու­թիւն ցու­ցա­բե­րե­ցին։ Ա­հա մեր՝ տեղն ե­կած բարձ­րա­գոչ ու հայ­րե­նա­սի­րա­կան ե­լոյթ­նե­րով հան­դէս գա­լու, եւ մեր հա­կա­ռա­կորդ­նե­րի գոր­ծու­նէու­թեան մի­ջեւ առ­կայ տար­բե­րու­թիւն­նե­րը ․․․­

ե) Ն­շեմ մէկ այլ փաստ։ Երբ 1997-2006 թթ․ Ադր­բե­ջա­նը ե­ղեռ­նա­գոր­ծու­թեան էր են­թար­կում ­­Նա­խի­ջե­ւա­նի յու­շար­ձան­նե­րը, Ե­րե­ւա­նում էլ՝ 2006 թ․, ոչն­չա­ցո­ւեց հենց այդ յու­շար­ձան­նե­րի մա­սին գրո­ւած եւ 1990 թ․ տ­պագ­րո­ւած ե­ռա­լե­զու(հա­յե­րէն, անգ­լե­րէն, ռու­սե­րէն) իմ «­­Նա­խի-ջե­ւան․ ­­Գիրք յու­շար­ձա­նաց» հա­տո­րի 30 հա­զար տպա­քա­նա­կի 26 հա­զար պատ­րաս­տի օ­րի­նակ­նե­րը։ Այս գրքի ծա­ւա­լի ու ծախ­սե­րի վե­րա­բե­րեալ մօ­տա­ւոր կամ ամ­բող­ջա­կան պատ­կե­րա­ցում կազ­մե­լու հա­մար նշեմ, որ այն 21×26 սմ ­չափ­սի, 39 պայ­մա­նա­կան-տպագ­րա­կան մա­մուլ ծա­ւա­լով (368 մե­ծա­դիր էջ) ու­նե­ցող գիրք է։ Ու­նի կոշտ՝ 7-րդ ­կազմ, սու­պեր­շա­պիկ։ ­­Հա­տո­րում տպագ­րո­ւած է ­­Նա­խի­ջե­ւա­նի պատ­մա­կան գա­ւառ­նե­րի յու­շար-ձան­նե­րից (վան­քեր, ե­կե­ղե­ցի­ներ, կա­մուրջ­ներ, բեր­դեր, խաչ­քա­րեր տա­պա­նա­քա­րեր, ժայ­ռա-պատ­կեր­ներ, որմ­նան­կար­ներ, հնա­գի­տա­կան ի­րեր) 65-ի յա­տա­կա­գիծ-չա­փագ­րու­թիւն­նե­րը եւ 400 լու­սան­կար­ներ, ո­րոն­ցից 250-ը գու­նա­ւոր տպագ­րու­թեամբ։ Ն­կա­տենք նաեւ այն, որ այդ-չափ պատ­կե­րա­զար­դող եւ գու­նա­ւոր տպագ­րու­թեամբ, մինչ այդ ոչ միայն ­­Նա­խի­ջե­ւա­նի վե­րա­բե­րեալ, այլ առ­հա­սա­րակ ­­Հա­յաս­տա­նում տպագ­րո­ւած այ­դօ­րի­նակ գրքե­րի թւում հա­տո­րը ե­զա­կի­նե­րից մէկն է, ո­րի 30․000 տպա­քա­նա­կի հա­մար օգ­տա­գոր­ծո­ւել էր ա­ւե­լի քան 35 տոն­նա կավ­ճա­պատ (120 գր․) թուղթ, մի քա­նի տոն­նա ստվա­րա­թուղթ, մօտ 8000 մետր քա­թա­նա­տիպ լի­դե­րին։ Այն­պէս որ, այդ ծախ­սա­շատ հա­տո­րը լոյս աշ­խարհ բե­րե­լու հա­մար պե­տա­կան մի­ջոց­նե­րից օգ­տա­գոր­ծո­ւել էր բազ­մա­մի­լիոն դրա­մա­կան ու նիւ­թա­կան մի­ջոց­ներ։ Իսկ այս ա­մէ­նը, ինչ­պէս տե­ղին է ա­սե­լը, ոչն­չա­ցո­ւել է ա­ռանց խղճի խայթ ու պա­տաս­խա­նա­տո­ւու­թիւն ու­նե­ցող հայ մարդ­կանց ձեռ­քե­րով, ո­րոն­ցից եւ ոչ մէ­կին պա­տաս­խա­նա­տո­ւու­թեան չեն­թար­կե­ցին։ Ա­սել է թէ այդ գոր­ծում ադր­բե­ջա­նա­կան ու հայ­կա­կան վան­դա­լիզմ­նե­րը գտնո­ւել են հա­ւա­սար հո­րի­զո­նա­կան­նե­րում­­Մի կա­րե­ւոր հարց եւս։ ­­Դա այն է, որ որ­քան էլ Ադր­բե­ջա­նի ազ­գայ­նա­մոլ շրջա­նակ­ներն ու մե­րօ­րեայ իշ­խա­նու­թիւն­նե­րը ի­րենց ժո­ղովր­դի մէջ քա­րո­զեն-նե­րար­կեն հա­կա­հա­յաս­տա­նեան ու հա­կա­հայ­կա­կան տրա­մադ­րու­թիւն­ներ, պէտք է ի նկա­տի ու­նե­նանք, որ Ադր­բե­ջա­նում ողջ բնակ­չու­թիւ­նը չէ, որ հա­կա­հայ ու հա­կա­հա­յաս­տա­նեան կար­ծիք­ներ ու­նեն։ ­­Կայ նաեւ ա­ռողջ դա­տո­ղու­թիւն­նե­րի ու խա­ղա­ղա­սէր դիր­քո­րո­շում­ներ ու­նե­ցող խաւ ու մտա­ւո­րա­կան­ներ։ ­­Թէ­պե­տեւ նրանց թի­ւը կա­րող է այն­քան էլ մեծ չլի­նել, ո­րոնք հաս­կա­նա­լի պատ­ճառ­նե­րով, բա­ցէի­բաց չեն կա­րո­ղա­նում ար­տա­յայ­տո­ւել։ ­­Յի­շենք, օ­րի­նակ, այն փաս­տը, որ 1990 թ․ ­­Բա­քո­ւի իշ­խա­նու­թիւն­նե­րի կող­մից կազ­մա­կեր­պո­ւած հա­յու­թեան ջար­դեր-ե­ղեռ­նա­գոր­ծու­թիւն­նե­րի ժա­մա­նակ գտնո­ւե­ցին ադր­բե­ջան­ցի­ներ, ո­րոնք ան­տե­սե­լով ի­րենց կեան­քին սպա­սո­ւե­լիք վտանգ­նե­րը, ի­րենց մի շարք հա­րե­ւան եւ ըն­կեր հա­յե­րի թաքց­նե­լով ի­րենց տնե­րը, փրկե­ցին եւ ա­պա օգ­նե­ցին նրանց անվ­նաս հե­ռա­նալ ­­Բա­քո­ւից։ Այն­պէս որ՝ Ադր­բե­ջա­նի շար­քա­յին քա­ղաքա­ցի­նե­րի մի մա­սը, իմ կար­ծի­քով, ա­մե­նե­ւին էլ ա­լիեւ­ներ ու սա­ֆա­րով­ներ եւ այլ ազ­գայ­նա­մոլ ու հա­յատ­յաց թշնա­մի­ներ չեն։

Այս­տեղ մի կոնկ­րետ օ­րի­նակ եւս նշեմ, ո­րին վեր­ջին տա­րի­նե­րին ծա­նօթ են նաեւ մի­ջազ­գա­յին ո­րո­շա­կի օ­ղակ­նե­րը եւս։ ­­Դա վե­րա­բե­րում է ադր­բե­ջան­ցի գրող Աք­րամ Այ­լիս­լիին, ո­րը բնակ­ւում է հենց ­­Բաք­ւում։ ­­Նա ի­րա­պէս ցաւ է ապ­րել Ա­գու­լի­սի եւ այլ բնա­կա­վայ­րե­րի հա­յոց ե­կե­ղե­ցի­նե­րը ­­Նա­խի­ջե­ւա­նի զի­նու­ժի մի­ջո­ցով կոր­ծա­նում­նե­րի հա­մար։ ­­Նա այդ ա­ռի­թով, օ­րի­նակ, 1997 թ․ ­­Յու­նի­սի 10-ին՝ ­­Վե­րին Ա­գու­լի­սից, հե­ռագ­րել է Ադր­բե­ջա­նի նա­խա­գահ ­­Հէյ­դար Ա­լիե­ւին եւ խնդրել դա­դա­րեց­նել տալ այդ վայ­րա­գու­թիւն­նե­րը։ Ա­ւա՜ղ… Ադր­բե­ջա­նա­կան պե­տա­կան վան­դա­լի­զը չկա­սե­ցո­ւեց։ ­­Հե­տա­գա­յում՝ 2012 թ․ ­վեր­ջե­րին, ­­Մոս­կո­ւա­յի «Դ­րուժ­բա նա­րո­դով» ամ­սագ­րի թիւ 12-րդ ­հա­մա­րում հրա­տա­րա­կած իր «­­Քա­րէ ե­րազ­ներ» վի­պա­կում Այ­լիս­լին՝ հա­րե­ւան­ցիօ­րէն, ակ­նար­կում է կա­տա­րել նաեւ Ա­գու­լի­սի ե­կե­ղե­ցի­նե­րի ա­ւեր­ման փաս­տի վե­րա­բե­րեալ, որ­տեղ նշում է, որ իբր Ա­գու­լի­սի այժմ­յան բնա­կիչ-նե­րին (ադր­բե­ջան­ցի­նե­րին) ան­յայտ են թէ ե՞րբ են դրանք կա­ռու­ցել, եւ ե՞րբ ա­ւե­րում­նե­րի, փլա­տակ­նե­րի վե­րա­ծո­ւե­լու հան­գա­մանք­նե­րը։ ­­Մի բան, որ սրտա­ցաւ հե­ղի­նա­կը, հաս­կա­նա­լի պատ­ճառ­նե­րով, չէր կա­րող ի­րա­կա­նու­թիւ­նը գրել, ա­ռա­ւել եւս՝ խօ­սել այդ յան­ցա­գոր­ծու­թիւն­նե­րը կազ­մա­կեր­պած պա­րագլ­խին հղած իր հե­ռագ­րի մա­սին։

Այն­պէս որ հարկ է մէ­կընդ­միշտ նկա­տի ու­նե­նալ, որ ադր­բե­ջա­նա­կան պե­տա­կան պաշ­տօ­նեա­ներն ու գի­տա­կան կա­ռոյց­նե­րը, ո­րոնք ի­րենց հա­կա­գի­տա­կան բար­բա­ջանք­նե­րով՝ մաս­նա­ւո­րա­պէս Խ.Ս.Հ.Մ. ան­կու­մից յե­տոյ՝ վեր­ջին 30 տա­րում, ջա­նադ­րա­բար եւ ծրագ­րո­ւած կար­գով հե­տե­ւում ու շա­րու­նա­կում են ­­Թուր­քիա­յի հա­կա­հայ քա­ղա­քա­կա­նու­թիւ­նը։ Այն­պէս որ, այս եր­կու թիւր­քա­լե­զու պե­տու­թիւն­ներն ու ժո­ղո­վուրդ­նե­րը, տա­րա­ծաշր­ջա­նի պատ­մու­թեան ու մշա­կու­թա­յին ար­ժէք­նե­րի ո­չըն­չաց­ման, պատ­մա­կան ի­րա­կա­նու­թեան խե­ղա­թիւ­րում­նե­րի թիւ ա­ռա­ջին յան­ցա­գործ­ներն են։ Ի վեր­ջոյ քա­ղա­քա­կիրթ երկր­ներն ու ժո­ղո­վուրդ­նե­րը, մի­ջազ­գա­յին հա­սա­րա­կայ­նու­թիւ­նը հա­զա­րա­ւոր փաստ-փաս­տարկ­նե­րով հաս­տա­տո­ւած այս ի­րո­ղու­թեա­նը հա­սու կը լի­նեն այն ժա­մա­նակ երբ այս­պի­սի բար­բա­րո­սու­թիւն­նե­րի կ­’են­թար­կո­ւեն ի­րենց երկր­նե­րի մշա­կու­թա­յին ար­ժէք­ներն ու պատ­մու­թիւն­նե­րը․․․

­­Միով բա­նիւ․․․ Ադր­բե­ջա­նը խորհր­դա­յին իշ­խա­նու­թեան տա­րի­նե­րից ի վեր՝ ի­րա­գոր­ծե­լով իր հե­տե­ւո­ղա­կան ծրա­գի­րը, 1988 թ․­ ար­դէն ­­Նա­խի­ջե­ւա­նը վերջ­նա­կա­նա­պէս հա­յա­թա­փեց։ Այ­նու­հե­տեւ՝ 2006 թ․, ար­դէն հայ­կա­կան պատ­մա­կան նիւ­թա­կան ար­ժէք­նե­րը հիմ­նա­յա­տակ վե­րաց­նե­լուց յե­տոյ էլ, Ադր­բե­ջա­նի պե­տա­կան ու գի­տա­կան կա­ռոյց­նե­րը՝ մի նոր ե­ռան­դով սկսե­ցին աշ­խար­հով մէկ գո­ռալ-գո­չել, որ ­­Նա­խի­ջե­ւա­նի տա­րած­քում՝ հնից ան­տի, ոչ հա­յեր են ապ­րել եւ նրանց վե­րա­բե­րեալ էլ այդ­տեղ ո­րե­ւէ յու­շար­ձան գո­յու­թիւն չու­նի․․․

Ս­տո­րեւ՝ մի քա­նի նա­խա­դա­սու­թեամբ էլ ըն­թեր­ցո­ղի ու­շադ­րու­թեանն եմ ներ­կա­յաց­նում այ­դօ­րի­նակ հրա­տա­րա­կու­թիւն­նե­րից մէ­կը ­­Նա­խի­ջե­ւա­նի նիւ­թա­կան յու­շար­ձան­նե­րի վե­րա­բե­րեալ։ ­­Վեր­ջինս, ո­րը գի­տա­հան­րա­մատ­չե­լի հան­րա­գի­տա­րան է, հրա­տա­րա­կել է Ադր­բե­ջա­նի ­­Գի­տու­թիւն­նե­րի ա­կա­դե­միա­յի ­­Նա­խի­ջե­ւա­նի բա­ժան­մուն­քը 2008թ․։ Ադր­բե­ջա­նե­րեն եւ անգ­լե­րէն լե­զու­նե­րով հրա­տա­րա­կո­ւած այս մե­ծա­ֆոր­մատ եւ 500 է­ջից ա­ւե­լի ծա­ւալ ու­նե­ցող հան­րա­գի­տա­րա­նը՝ «THE ENCYCLOPEDIA OF NAKHCNIVAN MONUMENTS», ու­նի մօտ 600-ի հաս­նող բա­ռա­յօ­դո­ւած­ներ, ո­րոն­ցում ներ­կա­յա­ցո­ւած է 500-ի հաս­նող զա­նա­զան յու­շար­ձան­ներ։ Ընդ ո­րում, հայ­կա­կան բո­լոր վաղ միջ­նա­դա­րեան բեր­դերն ու բնա­կա­տե­ղի­նե­րը, կա­մուրջ­նե­րը, ինչ­պէս եւ 3-1-ին հա­զա­րա­մեակ­նե­րից մին­չեւ ուշ միջ­նա­դա­րի բո­լոր հնա­վայ­րերն ու հնա­գի­տա­կան գտա­ծօ­ներն էլ անխ­տիր, 12-13-րդ դդ․ սել­ջու­կեան 15-18 յու­շար­ձան­նե­րը եւս, ինչ­պէս վե­րե­ւում ընդգ­ծել եմ, ներ­կա­յա­ցո­ւած են որ­պէս ադր­բե­ջա­նա­կան, Ադր­բե­ջա­նի պատ­մու­թեանն ու ժո­ղովր­դի մշա­կոյ­թին վե­րա­բե­րող պատ­մա­կան ար­ժէք­ներ։ Հ­րա­տա­րա­կու­թիւ­նը գու­նա­ւոր պատ­կե­րա­զարդ­մամբ է եւ նո­ւի­րո­ւած է ­­Հէյ­դար Ա­լիե­ւի ծննդեան 85 ա­մեա­կին։ Այն­պէս որ, այս հրա­տա­րա­կու­թիւ­նում չկայ ոչ մի հայ­կա­կան հին ու նոր յու­շար­ձան, գիւ­ղա­տե­ղի, հնա­գի­տա­կան ար­ժէք․․․ Իսկ հայ­կա­կան բնա­կա­վայ­րե­րի ու տե­ղա­վայ­րե­րի ա­նո­ւա­նում­ներն էլ ներ­կա­յա­ցո­ւած են ադր­բե­ջա­նա­կան հին ու նոր ա­ղա­ւա­ղում­նե­րով։ ­­Միով բա­նիւ, այս հրա­տա­րա­կու­թեա­նը ծա­նօ­թա­ցող ոչ մի օ­տար ըն­թեր­ցող չի կա­րող կռա­հել ան­գամ, որ այդ­տեղ եր­բե­ւի­ցէ հա­յեր են բնա­կո­ւել կամ էլ ադ­տեղ ստեղ­ծել-թո­ղել են ո­րե­ւէ յու­շար­ձան ու հետք։ Այն­պէս որ, ինչ­պէս ա­ռածն է ա­սում՝ տէ­րո­վին տէրն է տա­րել, ան­տէ­րին՝ գե­լը․․․

Ար­գամ Այ­վա­զեան

­­Հա­յա­գետ, Հ.Հ. մշա­կոյ­թի վաս­տա­կա­ւոր գոր­ծիչ

­­Պատ­մու­թեան կեղ­ծա­րար­նե­րին պէտք է կա­խել,
ինչ­պէս կեղծ դրամ կտրող­նե­րին։

­­Սեր­վան­տէս (16-րդ դ․)

azator.gr