Բնապահպանական ուրոյն փիլիսոփայութեան համար

Կենդանիներու, բնութեան եւ բնավայրերու բարոյական եւ իրաւական կարգավիճակի չափն ու բնոյթը մարտահրաւէր է, որ պէտք է ընդունիլ։

Բնապահպանական բարոյագիտութիւնը էթիկայի այն ճիւղն է, որ կ’ուսումնասիրէ ոչ միայն մարդու եւ շրջակայ միջավայրի միջեւ կապը, այլ նաեւ թէ ինչ դեր ունի բարոյագիտութիւնը այս գործին մէջ: Բնապահպանական բարոյագիտութեան մէկնակէտը այն է, որ մարդը մաս է մէկ հասարակութեան, ուր կը ներառուին այլ ապրող էակներ՝ բուսական եւ կենդանական աշխարհը իր բոլոր մանրամասնութիւններով, որոնք ոչ միայն մեր մոլորակի, այլեւ մարդու կեանքի անփոխարինելի մաս կը համարուին: Այսպէս, բարոյագիտութիւնը կը պահանջէ, որ իւրաքանչիւր մարդ, որ կ’առնչուի բնութեան հետ, պէտք է յարգէ եւ առաջնորդուի բարոյագիտութեան օրէնքերով:

Բնապահպանական փիլիսոփայութեան այս մօտեցումը կ’ընդլայնէ բարոյագիտութեան աւանդական սահմանները՝ մարդկայինի հետ ներառելով ոչ մարդկային աշխարհը: Ուրեմն բնապահպանական բարոյագիտութիւնը կիրառական փիլիսոփայութեան մէկ մասն է, որ լուսարձակի տակ կ’առնէ ոչ միայն բնապահպանական արժէքներու հայեցակարգային հիմքերը, այլ նաեւ աւելի շօշափելի-գործնական ուրիշ խնդիրներ՝ կապուած հասարակութեան վերաբերմունքի ու անոր հետեւող գործողութիւններուն կենսաբազմազանութեան պահպանման եւ բնապահպանական համակարգերու պաշտպանութեան քաղաքականութեան հետ:

Ան նաեւ մեծ ազդեցութիւն ունի մեր կեանքին մօտէն առնչուող այլ բնագաւառներու, ինչպէս, օրինակ, բնապահպանական օրենսդրութեան, բնապահպանական հասարակագիտութեան, էկօ-տնտեսագիտութեան, էկօ-աշխարհագրութեան եւ նոյնիսկ էկօ-աստուածաբանութեան վրայ։ Բնապահպանական բարոյագիտութիւնը փաստօրէն չի կրնար անբաժան մնալ քաղաքական կեանքէն եւ քաղաքական կուսակցութիւններու ծրագրէն, յատկապէս Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութեան համար, որ իր պատմութեան ողջ ընթացքին միշտ եղած է հայութիւնը եւ մարդկութիւնը յուզող խնդիրները սահմանելու առաջատարի դերին մէջ։

Համաշխարհային տաքացում, կլիմայի փոփոխութիւն, անտառահատում, օդի աղտոտում, աղմուկ, բնական աղբիւրներու վատնում ու քայքայում, կենսաբազմազանութեան ոչնչացման սպառնալիք՝ ասոնք քանի մը օրինակներ են այն հարցերէն, որոնցմէ կը տառապեն մեր մոլորակը եւ իհարկէ անմիջական մեր միջավայրը, մեր հայրենիքը։ Քաղաքական կուսակցութիւն մը, որ կը փայփայէ իր երկրի ոչ միայն ներկան, այլ նաեւ ապագան, իրաւունք չունի անտեսելու, հեռու մնալու այս բարդ խնդիրներէն։ Հասարակական կարծիքը միասնաբար ձեւաւորելու, նախաձեռնելու, ակնկալելի բարդութիւնները դիմագրաւելու եւ լուծումներ փնտռելու դժուար գործը քաղաքական անյետաձգելի պարտաւորութիւն է, որուն պէտք է լծուիլ անյապաղ։

Այս համաթեքսթին մէջ կ’ուզեմ քննարկման բերել բնապահպանական բարոյագիտութեան խնդիրը։ Կը կարծեմ, որ առաջին հերթին բոլորս պէտք է ընդունինք, որ բնապահպանական բարոյագիտութեան առանցքը մարդոց եւ Երկիր մոլորակին միջեւ յարաբերութիւններն են։ Երկրորդ՝ մենք պիտի սահմանենք եւ հաստատենք, թէ որոնք են այդ յարաբերութիւնները կանոնաւորող օրէնքները:

Բնապահպանական բարոյագիտութեան դիմելով՝ մենք կ’ապահովենք որ բնապահպանութեան քննարկումը «էլիթիսթ» չըլլայ, այլ իր գործընթացի բովին մէջ ներառնէ ժողովրդային մասնակցութիւն, որ ես ու դուն՝ իբրեւ անհատներ, իւրաքանչիւրս կատարենք մեզի ինկած բաժինը՝ շրջակայ միջավայրը անվտանգ եւ պաշտպանուած պահելու համար: Մարդիկ պիտի հասկնան, որ ամէն անգամ, երբ ծառ կը կտրենք, հանք կը շահագործենք, ջուրի պաշարները անխնայ կը վատնենք, մենք կ’օգտագործենք բնական եւ համայնական մեր ռեսուրսները, որոնք ամէն օր աւելի ու աւելի կը նօսրանան եւ անգտանելի կը դառնան: Անհրաժեշտ է, որ ես ու դուն անհատապէս եւ հաւաքաբար կատարենք մեզի բաժին ինկած գործի մասը՝ շրջակայ միջավայրը պաշտպանելու եւ վտանգէ զերծ պահելու համար:

Սակայն իրականութիւնը ցոյց կու տայ, որ սա այդքան ալ դիւրին գործ չէ, որքան ալ իբրեւ անհատներ պատրաստ ըլլանք մի քանի պարզ եւ հեշտ փոփոխութիւններ կատարելու մեր կեանքէն ներս: Հարցը «հոլիստիկ» լուծումներու կը կարօտի։ Այստեղ կազմակերպուած ծրագրելն ու գործելը միայն սկիզբն է։

Աշխարհի բնակչութեան աննախընթաց արագ աճի բերմամբ բազմապատիկ աճած է բնական պաշարներու սպառումը: Այդ պաշարներու արագընթաց իւրացումն ու վատնումը կը ջլատէ եւ զերոյականցնէ մեր մոլորակի ունակութիւնը` մատուցելու այն ծառայութիւնները, որոնք մարդկութեան պէտք են: Ռեսուրսներու սպառումը կը շարունակուի աննախընթաց արագութեամբ, իսկ պաշարներու բնական համալրումը կ’ընթանայ դանդաղ:

Բնապահպանական բարոյագիտութեան բնորդը (մօտելը) պիտի հիմնուած ըլլայ գիտական եւ հասարակական արժէքներու փոխըմբռնման վրայ. անիկա ի մի պիտի բերէ մէկ կողմէ գիտութիւնը, միւս կողմէ՝ մարդկային արժէքները, բարոյական սկզբունքները եւ որոշումներու կայացման գործընթացը: Իսկ բարոյագիտութեան առարկայացումն ու գործնականացումը հեշտ եւ արագ ըլլալիք բան չէ։ Մարդոց ենթագիտակցութեան մէջ բարոյա-արժէքային նոր համակարգ մշակելը մէկ օրուան գործ չէ։ Բնապահպանական արդարութեան հասնելու համար մեր առջեւ ունինք երկարաժամկէտ աշխատանք։

Այս մէկը կարեւոր է նշելը, քանի որ շրջակայ բնապահպանական բարոյագիտութեան թեման միանշանակ չ’ընդունուիր եւ նոյնիսկ հակադիր ուժերու միջեւ բախումներ կը յառաջացնէ: Բնապահպանական բարոյագիտութեան շուրջ կան տեսական եւ գործնական բնոյթի վէճեր։ Կան մարդիկ, որոնք կը հաւատան, որ բոյսերու եւ կենդանիներու՝ բնական աշխարհին հետ մեր յարաբերութիւններուն նոր սահմանում տալով կ’անտեսուին աւանդական բարոյագիտական նորմերը:

Որո՞նք են այն սկզբունքները, որոնք պէտք է մեզ առաջնորդեն շրջակայ միջավայրի հարցերուն մէջ։ Ինչո՞ւ կարեւոր է կենսաբանական համայնքը՝ կենդանական բնաշխարհը եւ բնավայրերը, մարդկային յարգանքի արժանի երեւոյթներու շարքին ներառելը։ Փիլիսոփայական բնոյթ կրող այս հարցերուն պատասխան տալու առաջին փորձերէն մէկը կը պատկանի Ալտօ Լէոփոլտին (Aldo Leopold), որ հետաքրքրական զուգադիպութեամբ փիլիսոփայ չէր, այլ անտառատնտեսութեան եւ հողերու կառավարման մեծ փրոֆեսոր: 1949ին գրուած իր «The Land Ethic» («Հողին բարոյականը») յայտնի ակնարկին մէջ ան կը բանաձեւէ մօտաւորապէս հետեւեալ սկզբունքը. «Ճիշտ է այն, որ կը ձգտի պահպանելու կենսական համայնքի ամբողջականութիւնը, կայունութիւնը եւ գեղեցկութիւնը: Սխալ է այն, որ կը ձգտի հակառակին կամ այլ բանի»: Այս սկզբունքով ան հարցականի տակ կ’առնէր 19րդ դարէն եկող պահպանողական այն հաւատամքը, ըստ որուն՝ բնութիւնը պէտք է պահպանել միայն տնտեսական եւ գործնական շահերէ մեկնած։ Կրնայ զաւեշտալի թուիլ, բայց այս համեստ մարդն իր հարցադրումով արժէքի վերածեց թռչուններու ու ծղրիթներու երգը, անտառներու եւ ծաղիկներու գեղեցկութիւնը` իբրեւ բնութեան արգասիք։ Ան նաեւ ուշադրութեան կիզակէտին բերաւ բնութեան մէջ իրերու փոխկապակցման կարեւորութիւնը, մատնանշեց եւ պաշտպանեց «հոլիստիկ» մօտեցումը, որ այսօր կայ բնապահպանական բարոյագիտութեան մէջ: Ան կը պնդէր, որ բնապահպանական բարոյագիտութիւնը պէտք է կեդրոնանայ համակարգերու վրայ եւ ոչ թէ առանձին իրերու: Բնութենէն մեր կախուածութիւնը հնարաւոր է հասկնալ միայն այն ատեն, երբ ունինք կեանքի փոխկապակցուածութեան խոր եւ համապարփակ գիտակցութիւն։

Լէոփոլտի ժամանակէն ի վեր անցած են 70 տարիներ։ Այսօր բնապահպանական փիլիսոփայութեան դաշտն ընդլայնուած է, եւ իհարկէ կան նոր տեսակէտներ, թէ բնութեան հետ ինչպիսին պէտք է ըլլայ մեր յարաբերութիւնը, որոնք են մետաֆիզիքական եւ բարոյական այն սկզբունքները, որոնք կը ձեւաւորեն մեր մտածողութիւնը:
Կ’ուզեմ այստեղ առանձնացնել բնապահպանութեան փիլիսոփայութեան առնչուող երեք խնդիրներ, որոնք մինչեւ այսօր կը յամենան, եւ մենք՝ որպէս անհատներ ու հաւաքականութիւն, որպէս քաղաքական էակներ եւ քաղաքական կազմակերպութիւններ, պարտաւոր ենք կեցուածք որդեգրելու:

ԱՌԱՋԻՆԸ բնութեան նկատմամբ մեր մարդակեդրոն տեսակէտի յաղթահարման խնդիրն է։ Այսինքն՝ այն մօտեցումը, որ բնութիւնը միայն մարդկային շահերուն ծառայելու համար է, ժամանակավրէպ է։ Այս տեսակէտը կը շրջանցէ այն միտքը, որ բնութիւնը ինքնին ներյատուկ արժէք է:

ԵՐԿՐՈՐԴ՝ ինչպէ՞ս բնորոշել մարդու տեղը բնութեան մէջ. արդեօք մենք մեզ պէ՞տք է դասենք հաւասար բնութեան այլ էակներու հետ, առանց յատուկ արտօնութիւններու կամ յաւելեալ իրաւունքներու. մի՞թէ ճիշդ է աւելի բարձր դերակատարութիւն վերապահել մեզի բնութեան ձեւաւորման եւ կառավարման մէջ:

ԵՐՐՈՐԴ՝ ի՞նչ հիմունքներով մենք պէտք է բարոյական եւ իրաւական կարգավիճակ տանք կենդանիներուն, բոլոր օրկանիզմներուն եւ բնավայրերուն:

Այս թեմաներէն իւրաքանչիւրը լայն քննարկման առարկայ է բնապահպանական փիլիսոփայութեան մէջ, եւ ցարդ միաձայնութիւն չկայ պատասխանին շուրջ։ Սակայն պէտք չէ զարմանալ: Խնդիրները բարդ են։ Հայկական համաթեքսթի մէջ մնալով՝ օրինակները շատ են։ Բոլորս ամէնօրեայ մեր կեանքին մէջ կը տեսնենք, թէ ինչպիսի տարաբնոյթ վէճեր կան բնապահպանական քաղաքականութեան առնչութեամբ՝ սկսած հանքերէն՝ բանա՞լ, թէ՞ չբանալ, Սեւանի ջրապաշարներու օգտագործումը կանոնաւորե՞լ, թէ՞ ոչ, թափառող շուները հաւաքել-սպանե՞լ, թէ՞ պաշտպանել, վայրի կենդանիները պաշտպանե՞լ, թէ՞ որսալ, բազմակենսականութեան պահպանման հետամուտ ըլլա՞լ, թէ՞ անտեսել, կենդանիներու իրաւունքներու պաշտպանութիւնը հակադրե՞լ մարդու իրաւունքներու պաշտպանութեան, թէ՞ ոչ, որսորդութիւն թոյլատրե՞լ, թէ՞ արգիլել, ձուկ բուծանե՞լ Արարատեան դաշտին մէջ, թէ՞ ոչ, թոյլ տա՞լ տարածքներու անապատացումը, թէ՞ պահպանել եւ աքթիւ պաշտպանել անտառները, միս ուտե՞լ, թէ՞ ոչ, ջուրը «կազիֆիկացնել» եւ վաճառե՞լ, թէ՞ ոչ… Նման հարցադրումներու թիւը շատ է:

Կարելի՞ է յաղթահարել մարդակեդրոն մեր աշխարհընկալումը։

Պատկերացուցէք պահ մը, որ ահաւոր աղէտի մը հետեւանքով բնութեան մեծ մասը աւերուած է, մարդկութիւնը՝ վերացած, եւ դուն կամ ես Հայաստանի մէջ ապրող վերջին մարդն ենք: Ենթադրենք նաեւ, որ ես կամ դուն հնարաւորութիւն ունինք առյաւէտ ոչնչացնելու բնութեան մնացած՝ վերապրած մասը: Դուք գիտէք, որ բնութեան կորուստէն այլեւս ուրիշ ոչ ոք կրնայ տուժել, քանի որ այլեւս մարդ չէ մնացած: Ի՞նչ կ’ըսէ մեր ներգիտակցութիւնը։ Կ’ենթադրեմ եւ կը յուսամ, որ պատասխանը անվիճելի է, որ ճիշդ չէ ոչնչացնել բնաշխարհը, նոյնիսկ երբ մարդ արարածը դադրի գոյութիւն ունենալէ, որ մենք պէտք է յարգենք բնութիւնը, քանի որ ճիշդը այդ է, չկեդրոնանանք միայն բնութեան օգտակարութեան երեւոյթին վրայ: Մէկ խօսքով՝ մեր պատասխանով մենք կրնանք յաղթահարել մեր մարդակեդրոնութիւնը՝ բնութեան տալով յատուկ ներարժէք։

Իրաւացի հարցադրումներ։ Ի՞նչ նկատի ունինք երբ կ’ըսենք «ներարժէք», եւ արդեօք այսպիսի հայեցակարգի անհրաժեշտութիւն կա՞յ մեր կեանքին մէջ: Հնարաւո՞ր է, որ բան մը արժէք ունի առանց դուրսէն, իմա՛ մարդու կողմէ գնահատման առարկայ դառնալու: Բնապահպանները կը պնդեն, որ բարոյագիտութիւնը կը պահանջէ, որ մենք յարգենք բնութիւնը նոյնիսկ այն պարագային, երբ ան մարդկային օգուտ չունի: Թէ՛ կենդանիները, թէ՛ կենսաբանական համակարգերը եւ թէ՛ բնական վայրերը (խօսքը բնակելի վայրի մասին չէ) ունեն իրենց ներարժէքը, եւ հետեւաբար մարդը բարոյական պարտաւորութիւններ ունի անոնց նկատմամբ:

Բնութիւնը, ճիշդ է, մարդոց կը տրամադրէ ռեսուրսներու հարուստ բազմազանութիւն, ճիշդ է, որ մենք որպէս մարդ գոյատեւելու համար կ’օգտուինք անոր բարիքներէն։ Ճիշտ է նաեւ, որ բնութիւնը հաճոյք կը շնորհէ մեզի. բնութիւնը միայն գործիքային չէ: Օրինակ անտառներու պարագային ինչո՞ւ պէտք է պահպանել անտառային բնութիւնը: Ոմանք կը մատնանշեն անտառներու բազմաթիւ արժէքաւոր բուժական յատկութիւնները կամ այն փաստը, որ անոնք կը պաշտպանեն մոլորակը ածխածինէն։ Սակայն կան նաեւ ուրիշներ, որոնք անտառները կը պաշտպանեն պարզապէս, որովհետեւ անտառները ունին իրենց ուրոյն բնարժէքը։ Այս տարբերութիւնը կարեւոր է: Բայց երկու տեսակէտներն ալ մարդածին-մարդակեդրոն են, քանի որ մարդկային արժէքներն են, որ կ’որոշեն, թէ ինչն է արժեւորելի բնութեան մէջ, եւ ինչը՝ ոչ:

Այս պատճառով որոշ փիլիսոփաներ կ’առանձնացնեն նեղ մարդակեդրոնութիւնը աւելի լայնէն. լայն մարդակեդրոնութիւնը իր հետ կը բերէ բնութեան արժէքներու մի ամբողջ տեսականի: Սա կարեւոր է քաղաքականութեան մէջ գործնական իմաստով. եթէ գործնապաշտ բնապահպաններ ենք, ապա ինչպէ՞ս որոշում կայացնենք, բնապահպանական ի՞նչ նպատակներ կը կորսնցնենք կամ կը շահինք բնութեան ներարժէքի վրայ հիմնուած փիլիսոփայական տեսութիւն ընդունելով, կամ հակառակը՝ ի՞նչ կը շահինք ու կը կորսնցնենք, երբ կ’ապաւինինք տեսութեան մը, որ մարդակեդրոն է, հիմնուած է միայն մարդու արժէքային համակարգին վրայ:

Մարդուն տեղը բնութեան մէջ

Կրօններու մեծ մասին համաձայն՝ մարդը ստեղծուած է Աստուծոյ պատկերով, եւ Աստուած ինք մարդը տեղադրած է բնութեան մէջ։ Աստուած մարդուն իրաւունք տուած է օգտագործելու բոյսերը, կենդանիները եւ բնական ամէն ինչ՝ մեր սեփական կարիքները բավարարելու համար: Բնութեան ընկալման այս մօտեցման ուղղակի արդիւնքը մարդուն ամբարտաւան վերաբերմունքն է դէպի բնութիւնը։ Այդ ամբարտաւանութիւնը ամէն օր աւելի կը մեծնայ գիտութեան եւ արհեստագիտութեան (թեքնոլոճի) զարգացման զուգահեռ:

Իհարկէ, կարելի է բանավիճիլ կրօնի եւ բնութեան յարաբերութեան շուրջ։ Այստեղ արդէն հրամայական է վերատեսութեան ենթարկել այն նախադրեալները, որոնք մարդուն կու տան բնութեան հետ որպէս գերադաս վարուելու ազատութիւն։
Բնապահպաններու խումբ մը կայ, որ անհրաժեշտ կը համարէ հարցականի տակ առնել մարդու գերակայութեան ուսմունքը, քանի որ բնապահպանական բազմաթիւ խնդիրներ արդիւնք են այլ կենդանի էակներու նկատմամբ մարդու ցուցաբերած ամբարտաւանութեան եւ արհամարհանքին: Մարդը կենսաբանական միջավայրի փոքր մասն է միայն եւ ոչ թէ բնութենէն վեր կամ դուրս:

Բոլոր օրկանիզմներն ունին իրենց իրաւունքները։ Կայ նոյնիսկ փորձ՝ ուրուագծելու բարոյական այն սկզբունքները, որոնք կարող են առաջնորդել մեզ կանխարգիլելու մեր եւ բնութեան միջեւ բախումը: Մենք մնայուն հակասութիւններու մէջ ենք, օրինակ՝ սպորտի համար որսն ու ձկնորսութիւնը սխալ են, բայց դպրոց, գրադարան կամ օդակայան կառուցելու համար կենդանիներէն տարածք վերցնելը արդարացուած է, քանի որ այս գործողութիւնները կը ծառայեն որոշ մարդոց շահերուն կամ մեծ թիւով մարդոց կարիքներուն։ Մարդը միշտ կը գտնէ կենսաբանական իրաւունքներու այլ տարածքներ խուժելու ինքնարդարացումներ: Այս հակասութիւնները կը հաստատեն մարդու եւ բնութեան միջեւ հաւասարութիւն դնելու շուրջ առկայ լարուածութիւնը։ Մենք մեր գործողութիւններուն մէջ կ’առաջնորդուինք այնպիսի չափանիշներով, որոնք կը հակադրուին կենսաբանական այլ արարածներու գոյութեան եւ գոյատեւումի խնդրին։ Ուրեմն հակասութենէն կը յառաջանայ հետեւեալ հարցը.կա՞ն, եւ եթէ այո, որո՞նք են բնութեան այլ տարածութիւն «ներխուժելու», այսպէս ըսած, պատշաճ սահմանները: Բնութիւնը ինք պատասխան չունի: Պատասխանելը մեր պարտականութիւնն է։

Մարդը բնութեան մէջ տեղաւորելու եւ միաժամանակ զայն յատուկ իրաւունքներով օժտելու հետեւանքով ստեղծուած լարուածութեան այլ օրինակ մըն է կենսաբազմազանութեան (biodiversity) պահպանման խնդիրը։ Այն պնդումը, որ պէտք է պահպանենք բնութեան բոլոր տեսակները (species), միանշանակ չ’ընդունուիր մարդոց կողմէ: Կը հակաճառեն, որ ժամանակի ընթացքին ինքնաբերաբար վերացեր են բնութեան բազմաթիւ տեսակներ, եւ թերեւս որոշ տեսակներ չեն կրնար գոյատեւել այլ տեսակներու կողքին: Աւելին, օրինակ, մարդը կը գոյատեւէ այն պատճառով, որ ան ստիպուած է պաշտպանելու իր բնակելի տարածքը: Սա մեզ (մարդ արարածը) կը դնէ բնութիւնը տնտեսող «մենեճըրի» դերին մէջ, եւ մենք կը դադրինք միայն կենսաբանական արարածներ ըլլալէ: Բայց եթէ մարդը պատասխանատուութիւն կը կրէ տեսակներու գոյատեւման համար, ապա կրկին մենք մեզի կու տանք առանձնայատուկ դեր բնութեան մէջ, բան մը, որ կը հակասէ կենսակեդրոն ու բնակեդրոն հաւասարութեան սկզբունքին:

Մէկ խօսքով՝ ինչպէ՞ս պէտք է բնութագրենք մեր տեղը բնութեան մէջ: Պատասխանը կը շարունակէ մնալ մարտահրաւէր:

Բարոյական եւ իրաւական կարգավիճակի սահմանումը

Կայ շատ հին հարցադրում մը՝ արդեօք ճի՞շդ է եւ անհրաժեշտ կենդանիները ներառել բարոյական դաշտ՝ թեթեւցնելու կամ վերացնելու համար անոնց տառապանքն ու շահագործումը։ Քանի անգամներ մենք մեզի հարց չենք տուած՝ «Սիւզա՛ն, կենդանիները ցաւ կը զգա՞ն»: Կատու, շուն պահողները, նոյնինք գիւղացին, ինչպէս նաեւ կենդանիներու բարեկեցութեան եւ կենդանիներու իրաւունքներու պաշտպանութեան շարժումները գիտեն, որ պատասխանը այո է։ Եթէ այո, ուրեմն անոնք արժանի են յարգանքի եւ բարոյական ուշադրութեան:

Թէեւ կենդանիներու բարեկեցութեան եւ անոնց իրաւունքներու պաշտպանութեան շարժումները միշտ չէ, որ կը բաժնեն բնապահպաններու բոլոր նպատակները, սակայն կայ ընդհանրական առաջադրութիւն մը, որ ունի փիլիսոփայական հիմք՝ մոլորակի բոլոր օրկանիզմներուն եւ բնական վայրերուն տալ բարոյական կարգավիճակ:

Յաջորդ հարցադրումը՝ բնական վայրերը, ծովը, լիճը, անտառը, անապատը, սարերը, պէ՞տք է ունենան բարոյական եւ օրինական իրաւունք՝ ոչ պատշաճ օգտագործման առաջքը առնելու համար: Վայրերը հաճոյք կամ ցաւ չեն զգար, հետեւաբար սխա՞լ է լեռը շահագործելը, փորելը, քանդելը կամ հնագոյն ծառերը արմատախիլ ընելը: Կարճ՝ պատրա՞ստ ենք բնական վայրերուն եւ ապրող բոլոր օրկանիզմներուն տալու բարոյական կարգավիճակ:

Ընդունինք, որ մեր բարոյական աւանդոյթները պատշաճ կերպով չեն վերաբերիր բնութեան վայրերու եւ կենդանիներու բարոյական պահանջներուն:

«Յարգենք կեանքը» կրնայ դառնալ մեր լոզունգը: Բարոյական եւ իրաւական գնահատման այս քայլը կրնայ ոմանց համար խնդրայարոյց ըլլալ, քանի որ ան կրնայ բախիլ, օրինակ, մեր հաւատքին, որ նաեւ վերատեսութեան պէտք է ենթարկել։
Մենք չենք կրնար շարունակել ապրիլ այնպէս, որ մենք իշխանաւոր ենք, իսկ կենսաբանական միւս արարածները՝ մեր ստրուկները։ Փաստը քորոնավիրուսի համաճարակն է, որ մարտահրաւէր նետեց բոլորին՝ ե՛ւ անհատներուն, ե՛ւ հասարակութիւններուն։ Իհարկէ, քննարկման մէջ կը մտնեն նաեւ այլ նկատառումներ, ինչպիսին են կենսոլորտային հաւասարակշռութիւնը, կենսաբանական համակարգերու կարեւորութիւնը եւ այլն: Ինչպէ՞ս լուծել հասարակութեան զարգանալու խնդիրները, ինչպէ՞ս դիմակայել այն մարդկանց, որոնք կ’ուզեն բնավայրերը օգտագործել տնտեսական նպատակներու համար, ինչպէ՞ս վերաբերիլ անոնց, որոնք հետամուտ են բնութեան գեղագիտական արժէքներու պահպանման եւ այլն։

Եթէ բնութեան մասին խօսքը միայն յուզական կամ գեղագիտական էր, ապա այսօր խօսքը բնապահպանման բարոյական կարգավիճակի մասին է, եւ հարցը փոխադրուած է իրաւական դաշտ։

Ինչքանո՞վ այս խնդիրները կը յուզեն հայ քաղաքական միտքն ու գործի կը մղեն քաղաքական դաշտը. առայժմ պատասխանը խրախուսիչ չէ։ Հայ մարդու յուզական աշխարհահայեացքին մէջ բնութիւնը կարեւոր է, վկայ մեր գրականութիւնը Սեւանի, Վանի, Արարատի մասին։ Սակայն այստեղ հարցը կը վերաբերի պատասխանատուութեան։ Եթէ բնութեան հետ մեր հանդիպումը յուզականէն անդին չանցնի դէպի բարոյական եւ իրաւական դաշտ, ապա բնապահպանական խնդիրները պիտի մնան մեր ապագայի գերագոյն եւ ամէնէն ցաւոտ կէտը։ Հարցի անյապաղ քննարկումը հրամայական է ՀՅԴին համար։ Բնապահպանման գործը փոքր խմբաւորումներու մենաշնորհը չի կրնար ըլլալ, պարտաւոր ենք զայն իւրացնել, ընդհանրացնել, ընդհանուրին սեփականութիւնը դարձնել։ Գործը թէ՛ անհատական եւ թէ՛ հաւաքական ուժերուն զինուորագրումը կը պահանջէ։

Մէկ խօսքով՝ կենդանիներու, բնութեան եւ բնավայրերու բարոյական եւ իրաւական կարգավիճակի չափն ու բնոյթը մարտահրաւէր է, որ պէտք է ընդունիլ:

«Դրօշակ», թիվ 6 (1640), հունիս, 2020 թ.

Սիւզան Խարտալեան