Ինչու՞ է զգուշացնում Լավրովը. պատմաբանի անդրադարձը

Հ. Գ.Մոսկվայում աշխատած իմ դիվանագետ ընկերներից մեկը պատմում է, որ Լավրովը միշտ է մեզ հուշել, այս այսքան բացահայտ՝ երբեք...

Հ. Գ. 2

Ընկերներս հարցնում են, թե ինչո՞ւ էր Լավրովը մեզ զգուշացնում:

Ասեմ, պատասխանը պատմական ակունքներ ունի:

1920 թ. ամռան վերջին Խորհրդային Ռուսաստանն արդեն վերջնական որոշում ուներ Հայաստանը խորհրդայնացնելու վերաբերյալ: Հայաստանի Հանրապետության ղեկավարությունն էլ, ի թիվս այլ ծանրակշիռ հիմնավորումների, քաջ գիտակցելով, որ Հայաստանի խորհրդայնացումը նշանակում է անկախության կորուստ, ընդդիմանում էր: Բոլշևիկներն իրենց սև գործը հեշտացնելու համար որոշեցին օգտվել քեմալական Թուրքիայի ծառայություններից: Նրանք զենք, փող տվեցին թուրքերին, որ վերջիններս արևմուտքից հարձակվեն Հայաստանի վրա:

Ռուսաստանը և Թուրքիան պայմանավորվեցին հարձակվել Հայաստանի վրա: Ըստ պայմանավորվածության՝ թուրքերը պետք է հասնեին մինչև ՍԱՐԻՂԱՄԻՇ (տե՛ս Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 144, ց. 2, գ. 25, թ. 94): Հետո էր, որ թուրքերը, խախտելով նախնական համաձայնությունը, ավելի առաջ խորացան, գրավեցին ԿԱՐՍԸ, հասան մինչև ԱԼԵՔՍԱՆԴՐԱՊՈԼ (ԳՅՈՒՄՐԻ) և շատ դժկամությամբ հեռացան այնտեղից մինչը ընդամենը ԱԽՈՒՐՅԱՆԻ աջ ափը: (Տեղանունները հատուկ եմ ամբողջությամբ գլխատառերով գրել):

Ի դեպ, նշեմ, որ քեմալականներն էլ իրենց հերթին կարողացել էին համոզել Մոսկվայի բոլշևիկներին, որ իրենց օգնությամբ հեշտությամբ կարելի է բոլշևիկյան հեղափոխություն իրականացնել Արևելքի երկրներում և «հենվելով Արևելքի բազմամիլիոն մահմեդական զանգվածների վրա, խորտակել Անգլիայի աշխարհակալությյունը՝ Հնդկաստանում եւ այլուր»: Հայ բոլշևիկները կարծում էին, որ քեմալականների միջամտությունը Հայաստանի խորհրդայնացմանը բխում է հայ և թուրք ժողովուրդների «շահերից»: Հայհեղկոմի նախագահ Ս. Կասյանը գրում է, որ Հայաստանի խորհրդայնացումով հաղթեցին «խորհրդային Հայաստանի ու աշխատավորական Տաճկաստանի ազատ ժողովուրդների եղբայրական համերաշխությունն ու համաձայնությունը» (տե՛ս Կասյան Ս., Ընտիր երկեր, Երևան, 1967, էջ 181):

Վերադառնանք մեր նյութին: Ի՞նչ է զգուշացնում Լավրովը:

Լավրովն ասում է, որ մենք սկզբունքորեն որոշել ենք, որ պետք է խաղաղապահ ուժեր տեղակայենք Արցախում: Իսկ թե կոնկրետ որտեղով պետք է անցնի խաղաղապահների տեղակայման գիծը, կորոշովի ըստ ուժերի (հայ և ադրբեջանական) հարաբերակցության: Իսկ ուժերի հարաբերակցությունը որոշելու ձևերից մեկը պատերազմն է: Մենք պետք է պատրաստ լինենք դրան: Ասածս չի ենթադրում, որ ի սկզբանե պետք է հալած յուղի տեղ ընդունել խաղաղապահների տեղակայումը: Եթե այն մեզ պետք չէ, պետք է ընդդիմանալ, բայց եթե ընդդիմանալը մեր ուժերից վեր է, պետք է պատրաստ լինել գոնե Արցախի սահմանների հարցում զիջումներ չանել, էլ չեմ ասում, որ հնարավորության դեպքում հետ բերել Շահումյանն ու մնացածները:

Լավրովը հուշում է, որ Ադրբեջանին ոչ ոք չի խանգարելու պատերազմ սկսել:

Կրկնում եմ, սրանք պատմաբանի դիտարկումներ են: Ես բանակցային գործընթացի մանրամասներին ծանոթ չեմ»։