Կուսակալը պահանջում էր, որ բոլոր հայ տղամարդիկ հանձնվեն իրեն՝ այլապես խոստանալով 24 ժամում ավերել Վանը

ՔՐՈՆԻԿՈՆ ՎԱՆԻ ԿՌԻՎՆԵՐԻ

Այգեստան, 3 ապրիլ 1915

Իշխանն իր երեք ընկերներով կմեկնի Շատախ և գիշերը Հիրիճ գյուղին մեջ կսպանվի:

4 ապրիլ

Կուսակալը կկանչե Վռամյանը և իր քովը կբանտարկե, կպահանջե որ բոլոր զինվորացու հայերը իրենց զենքերովը գան հանձնվին: Այլապես կսպառնա 24 ժամվան մեջ Վանը քարուքանդ անել: Կհասնի Իշխանի սպանության լուրը:

5 ապրիլ

Նախապատրաստական աշխատանքները կկատրվեն կռվելու համար: Կառավարութիւնը թնդանոթներ կդնե Թոփրաք Գալեի և Հաջի-Պեքիրի զորնանոցներու մոտ: Ուրբաթ առվի կողմերը պահակներ կշրջին: Կնտրվի զինվորական մարմինը:

6 ապրիլ

Հայերը մի խառնաժողով կգումարեն և մի քանի պատվիրակներ կղրկեն Ճեվտեթի մոտ մի հաշտարար կարգադրության հանգելու համար:

Ճեվտեթ խուսափող պատասխան կտա:  Ամերիկյան և գերմանական միսիոնարներն կառաջարկե զինվորներ լցնել իրենց շրջանակաները, բայց նրանք կմերժեն: Հայերը կպատրաստվին բռնի արգելել այդ տեսակ  մի փորձ: Ճեվտեթ կախաղանի սպառնալիքով կհրամայե Խաչ փողոցի օթելը գտնվողներին, որ իրեն հանձնեն: Հայերը կմերժեն, կկզամվի «Կարմիր Խաչի հանձնախումբ», հայթայթիչ հանձնախումբ և այլն:

7 ապրիլ

Կռիվը կսկսվի ուրբաթ առվի մոտեն: Առաջին զոհերը կլինեն Հակոբ Տյուրզյան և Եղյա Նախշունյան: Թնդանոթաձգություն և հարձակում զանազան դիրքերի վրա: Գիշերը ահռելի հրացանաձգություն: Շահպենտերենց դիրքը կլքվի հայերի կողմից, հետո նորեն կգարվվի, Ն. Պուրնությանի խումբին միջոցով:

8 ապրիլ

Իրիկվան կողմը հայերը կայրեն զորանոցի վերածված անգլ. Հյուպատոսարանը: Հոն գտնվող ոստիկաններ կփախեն: Այգեստան կապաստանեն  փախստական Հայոց Ձորցիները իրենց զենքերովը: Շահպենդերենց դիրքը նորից կանցնի թյորքերի ձեռքը: Համուդ-աղենց զորանոցի թուրքերը կգրավեն իրենց քովի տների շարքը և կհրդեհեն դրանց:

9 ապրիլ

Ստորերկրյա անցքով Համուտ աղենց զորանոցի տակը դրված ռումբը կպայթի, բայց վնաս չի տար: Գիշերը զորանցը կայրի:

10 ապրիլ

Հայերը կհրդեհեն Համուտ-աղենց երեք տները: Չորս հայեևը կառաջանան մինչև Թոփրաք-գալեի զորանոցը, հակառակ բուռն կրակին, և կվերադառնան, բացի մեկեն: Ճեվտեթ՝  …. նամակին կպատասխանե սպառնալիքներ տեղալով հայերի գլխին, եթե նրանք առանց պայմանի չհանձնվեն իրենց զենքերովը: Արաքսի կողմը կգրավվեն և կայրվեն մի քանի թուրք դիրքերը: Սահակ-Պեյենց դիրքի դիմաց մի թյուրք դիրք կհրդեհվի:

12 ապրիլ

Խառակոնիսեն, Ավերակիեն, Սևանեն և շրջակա գյուղերեն քաղաքը կթափվեն մի քանի հազար գյուղացիներ-մարդ, կին, տղա առանց մի պատառ հացի: Կռմբակոծվեն Արաքսի և Սահակ պեյի դիրքերը:

13 ապրիլ

Տարման գյուղ մեկնող արշավախումբը Կուռուպաշգյուղի մոտերը կռվի կբռնվի հարյուրավոր ձիավոր քյուրդերի հետ և մի քանի հոգի սպանելով կցրվե: Տարման գյուղացիները առանց սպասելու Վանից ղրկված ուժերին հարձակում կգործեն Ձորովանց թուրք գյուղին վրա, բայց քաղաքեն օգնության ղրկված թուրք զինվորները հասնելով ետ կքաշվեն, ինչ որ կձախողեցնե թուրքերին հանկարածակիի բերելու ծրագիրը: Տարման գյուղը կպաշարվի թուրքերի կողմից, բայց  Եկարյանի խումբը հասնելով պաշարումը կցրվե և գյուղը կազատե: Հայերը ստորերկրյան ճամփով կհրդեհեն Թյությունչյանենց դիմացի թոփալ Մոլլայի թշնամի դիրքը: Կհրդեհվեն նաև Արարքի Մերքեզի տակի խանութները:

14 ապրիլ

Ուժեղ թնդանոթաձգություն Սահակ պեյի դիրքերիդեմ: Միլլիների խմբերը կերևան Վարագի և Շուշունցի մեջտեղերը: Երեկոյանը խառակոնիսցի Շիրինը մի խմբով կմեկնի Շաղանց, գյուղը և ճամբան պաշտպանելու համար:

15 ապրիլ

Սահակ պեյի դիրքի ռմբակոծությունը կշարունակվի առավոտեն մինչև իրիկուն: Կհրդեհվեն թշնամու դիրքրեը Արարաուց մերքեզը, Խաչ փողոցի Խլու տունը և Շան թաղի Ահմետենց տունը:

16 ապրիլ

Օրնիբուն ռմբակոծություն Սահակ պեյինց դիքի դեմ, որից հետո թշնամին կդիմե հարձակումի, բայց երեք սպանված տալով ետ կքաշվի:

17 ապրիլ

Սահակ պեյի և Տեր Թոմաղյանենց դիրքերի ռմբակոծությունը կշարունակվի անընդհատ: Վերի հարկերը բոլորովին կքանդվեն:

18 ապրիլ

Թշնամին կշարունակե Սահակ պեյի դիրքի ռմբակոծությունը:  Կռմբակոծեն նաև մյուս դիրքերը: Մեր կողմից Սղգա ղրկված մի խումբ օգնական ուժեր չստանալով՝ կստիպվի լքեր գյուղը: Թշնամին կգրավե այդ: Կփորձվի հարձակումներով գյուղը ետ առնել, բայց անկարելի կլինի:

19 ապրիլ

Թյուրքերը ընդհանուր հարձակում կգործեն հայերի դիրքերի վրա, Տհերցի Սարգսի և Սահակ պեյենց դիրքերեն մինչև Խաչ փողոց և դրանից մինչև գերմանացունց շենքին մոտերը, շրջանակաձև թնդանոթների օգնույամբ: Հարձակումը ավելի բուռն կլինի Թազա-քայզերի և Հյուսյանենց այգիի ամբողջ գծին վրա: Ոչ մեկ տեղ չեն հաջողիր:

20 ապրիլ

Ռմբակոծությունը կշարունակվի գլխավորաբար Սահակ պեյի, Թազա-Քայրեզի և Հյուսյանենց այգիի դիրերի դեմ: Հարձակումները ետ կմղվեն: Գիշերը ահռելի հրաձգություն կլինի թյուրքերի կողմից:

21 ապրիլ

Ընդհանուր և ուժեղ հարձակում հայերի բոլոր դիրքերի վրա թնդանոթներով և հրացաններով, մասնավորապես շեշտված Շահպենտերենց և Մեոլաճի Մարգարենց դիրքի վրա, որ վերագրվված է Համուղաղենց զորանոցի այրվելեն ի վեր: Կեսօրեն վերջ հայերին կհաջողվի ետ մղել բոլոր հարձակումները, սպանելով 50 և ավելի թուրքեր: Իրիկվան կողմը կպայթի թշնամու թնդանոթը, Թոփրաք Գալեի վրա: Թուրքերին կհաջողվի ետ մղել բոլոր հարձակումները, սպանելով 50 և ավելի թուրքեր: Թուրքերին կհաջողվի գողտնի մոտենալ Գալիկյանենց դիրքին, փորձելով ներս մտնել, բայց հայերը շուտով կհասնեն և ետ կմղեն նրանց 3 հոգի սպանելով: Նորին գիշերային մրրկանման հրաձգություն:

23 ապրիլ

Գիշերը մերոնք Սահակ պեյի դիրքեն հարձակում կգործեն դիմացի Ատալուխենց  և Համզենց թուրք դիրքերի դեմ: Առաջին դիրքը կգրավվի և կայրվի, բայց երկրորդը՝ ոչ: Թյուրքերը կգրավեն իրենց դիրքը: Մերոնք կարձակեն նոր շինած փոքրիկ թնդանոթը մի քանի անգամ, առանց որևէ արդյունքի: Գաղթական Ալյուրցիներ Այգեստանը կգան: Գիշրը ամենաբուռն հրաձգություն:

24 ապրիլ

Կողպանց գյուղեն կհաղորդեն որ քաղաքամեջեն երկու հայեր փախչելով այնտեղ հասած են և շուտով Այգեստան պիտի գան: Քաղաքամիջի անձնատուր լինելու լուրերի սուտ լինելը կհասկացվի և ժողովրդի տրամադրութիւնը կբարձրանա: Երեկոյան կգան այդ երկու հայերը և կհաղորդեն հետաքրքրական մանրամասնություններ քաղաքամեջի կռիվներից, որ նպաստավոր եղած էին հայերին  մինչև այն ատեն:

25 ապրիլ

Թշնամին հանկարծական հարձակումով կգրավե Շուշանց գյուղը: Կանայք և տղաները Այգեստան կթափվին: Գյուղը կհրդեվի մի քանի տեղե, ինչպես նաև Կարմրավոր վանքը:

Առավոտը մերինները կարծելով թէ Սղգա գյուղը պարպած է թշնամու կողմից կփորձեն գրավել այն, բայց ընդդիմության հանդիպելով ետ կդառնան: Իրիկուն թուրքերի կողմից հարձակում կլինի մեր դիրքերի վրա, բայց ետ կմղվի:

26 ապրիլ

Վարագի, Տարման գյուղի, Կողպանցի, ս. Գրիգորի, Շուշանցի մարդիկ, թէ անզենները և թէ զինվածները, մի քանի հազար հոգի քաղաքը կթափվեն:

28 ապրիլ

Թշնամին ամենաբուռն հարձակում կգործե ամբողջ Չավուշ պաշիի և շրջակա դիրքերի վրա, չորս թնդանոթների օգնությամբ:Կռիվը կտևէ մինչև իրիկուն և թշնամին կստիպվի ետ քաշվել :

3 մայիս

Հաջի Պեքիրի զորանոցեն թնդանոթները կշարունակեն մինչև իրիկուն ռումբերարձակել ամբողջ Այգեստնի վրա:

Չավուշ Պաշիի կողմեն Ռուբեն Հյուսյանի խումբը և Շահպենդերենց և շրջակա մի քանի դիրքերի զինվորները հարձակումով կգրավեն Թափրք գալեի մեծ զորանոցը:

4 մայիս

Այգեստանցիները կհասնեն քաղաքամեջ: Այնտեղի հայերը գրաված են բերդը՝ ռազմամթերքով և թնդանոթներով:

5 մայիս

…2000-ի մոտ կամավորներ քաղաքը կմտնեն: Հանդիսավոր և խանդավառ ընդունելություն: