Մեծ Բրիտանիա-Ադրբեջան. ռազմավարական գործընկերությունն ու «միջին միջանցքի» միրաժները

Բաքվի անվանի քաղաքագետի թերահավատությունը միանգամայն հասկանալի է։  «Միջին միջանցքը» սկսվում է Հարավարեւելյան Ասիայից եւ անցնում եվրոպական երկրներ՝ Կենտրոնական Ասիայի, Կասպից ծովի եւ Հարավային Կովկասի միջով: Այն համատեղում է երկաթուղային, ծովային եւ ավտոմոբիլային տրանսպորտի եղանակները՝ այլընտրանք հանդիսանալով Ռուսաստանի տարածքով անցնող ավանդական երթուղիներին: Նախաձեռնությունը մեկնարկել է 2013ին, երբ Ղազախստանը, Ադրբեջանը եւ Վրաստանը ստորագրեցին «Տրանսկասպյան միջազգային տրանսպորտային երթուղու զարգացման համակարգող կոմիտեի ստեղծոմ» խորագրով փաստաթուղթը: 2015 թ-ին առաջին փորձնական խմբաքանակը, որը կոչվում է «Նոմադ Էքսպրես», վեց օրվա ընթացքում ուղեւորվեց Արեւմտյան Չինաստանից Բաքու՝ Ակտաուի եւ Կասպից ծովի միջով: «Տրանսպորտային կոնսորցիումը (միասնական երթուղու օպերատոր)» ստեղծվել է 2016 թ-ի դեկտեմբերին համակարգող կոմիտեի անդամների կողմից՝ երթուղին մշակելու համար։  Տրանսկասպյան միջազգային տրանսպորտային երթուղին սկսել է գործել 2017ի փետրվարին։ 2017ի հոկտեմբերի 30 – ին Բաքու – Թբիլիսի-Կարս (ԲԹԿ) երկաթուղու բացմամբ ավարտվեց միջին միջանցքի եւս մեկ կենսական բաղադրիչ: 1 միլիոն մարդ եւ 6,5 միլիոն տոննա բեռ նախնական հզորությամբ ԲԹԿ - ն առաջարկում է երկու ուղղություններով անխափան առեւտրի նոր տեսլական: Չնայած համավարակի հետ կապված ուշացումներին՝ ԲԹԿ-ի գծով փոխադրումների ծավալները դրա բացումից ի վեր անընդհատ աճել են։ Ակնկալվում է՝ մինչեւ 2034 թ-ը այս միջանցքի թողունակությունը կավելանա մինչեւ 3 միլիոն ուղեւոր եւ տարեկան 17 միլիոն տոննա բեռ:

2022 թ-ի մարտի 31 – ին չորս երկրներ՝ Վրաստանը, Ադրբեջանը, Թուրքիան եւ Ղազախստանը, ստորագրել են միջին միջանցքի զարգացման քառակողմ հռչակագիր՝ նպատակ ունենալով նպաստել միջանցքին սահմանակից երկրների համագործակցության ընդլայնմանն ու տարանցիկ ներուժի բարձրացմանը։ Այս համատեղ ձեռնակության նպատակն է ամբողջական ավտոմատացնել երթուղու բեռնափոխադրումների ծառայությունները՝ առաջարկելով բարձրորակ միջմոդալ տրանսպորտային եւ լոգիստիկ ծառայություններ, ներդաշնակեցնելով միջսահմանային գները եւ ստեղծելով միասնական ՏՏ հարթակ: 2022 թ-ի ապրիլին դանիական Maersk բեռնափոխադրող կորպորացիան բացեց երկաթուղային հաղորդակցությունը «միջին միջանցքով» «ի պատասխան ներկայիս արտակարգ ժամանակներում հաճախորդների անընդհատ փոփոխվող մատակարարման շղթայի կարիքների»։ 2023ի մայիսի 10-ին ֆիննական Nurminen Logistics ընկերությունը Տրանսկասպյան երթուղով Կասպից ծովով Չինաստանից Կենտրոնական Եվրոպա կոնտեյներային գնացք է գործարկել։ Երթուղին ստեղծվել է «զրոյից երկու ամսվա ընթացքում»։ 2023 թ-ի մայիսի 27-ին առաջին գնացքը ժամանել է Բաքու։ 2023 թ-ի հունիսին Ղազախստանը, Ադրբեջանը եւ Վրաստանը հայտարարեցին համատեղ լոգիստիկ ընկերություն ստեղծելու եւ երկաթուղային սակագները մոտեցնելու մտադրության մասին։  Սա կարեւոր իրադարձություն է միջին միջանցքի համար Կենտրոնական Ասիայի եւ Եվրոպայի միջեւ միջին միջանցքի երկայնքով:

2025 թ-ի հուլիսի 2-ին բրիտանական խորհրդարանի Լորդերի պալատում տեղի ունեցավ «Միջին միջանցքին» նվիրված կլոր սեղան։ Միջոցառմանը հավաքվել էին դիվանագետներ, վաճառքի ներկայացուցիչներ, լոգիստիկայի փորձագետներ եւ գիտնականներ՝ քննարկելու այս երթուղու ռազմավարական եւ տնտեսական նշանակությունը Մեծ Բրիտանիայի համար: Մինչեւ դրա սկիզբը Չինաստանի եւ Եվրոպայի միջեւ բեռների 99%-ը տեղափոխվում էր Հյուսիսային երթուղով, սակայն Ռուսստանի դեմ պատժամիջոցները կտրուկ փոխեցին իրավիճակը։ Bertling Logistics-ի դոկտոր Քրիս Բրուքսը նշել է՝ բեռների մոտ 90% - ն այժմ անցնում է միջին միջանցքով: 2021 թ-ին փոխադրումների ծավալը կազմել է 800 հազար տոննա, սիկ 2024 թ-ի վերջին այն աճել է մինչեւ 4,5 միլիոն տոննա: Այս աճը տպավորիչ է, չնայած երթուղին չի կարող մրցակցել ծովային առեւտրի հետ, որի ծավալը հասնում է նույն 800 հազար տոննայի, բայց ոչ տարեկան, այլ ամսական:Բրուքսը շեշտել է՝ միջին միջանցքը «ռազմավարական ապահովագրություն» է Արեւմուտքի համար: Դրա չեզոքությունը եւ պատժամիջոցների համապատասխանությունը երթուղին գրավիչ են դարձնում ավտոմոբիլային ապրանքների, էլեկտրոնիկայի եւ կարճ պիտանելիության ժամկետով ապրանքների տեղափոխման համար: Ի տարբերություն ծովային ուղիների, որոնք տեւում են 35-52 օր, Միջին միջանցքն ի վիճակի է կրճատել առաքման ժամանակը մինչեւ 14-45 օր, չնայած ենթակառուցվածքային սահմանափակումները երբեմն ավելացնում են ժամկետները մինչեւ երկու ամիս: Օրինակ, մոտ 400 բեռնատար սպասում է լաստանավերի դեպի Բաքու, ինչը ձգձգումներ է ստեղծում։

Չնայած առկա ներուժին՝ «միջին միջանցքը» բախվում է խնդիրների։ Լաստանավերի գծերը, եղանակային պայմնները եւ մեծածավալ բեռների սահմանափակ թողունակությւոնը դանդաղեցնում են լոգիստիկան: Պաշտպանական հետազոտությունների թագավորական Միացյալ ինստիտուտից Արզու Աբասովան նշել ՝ է երթուղին պահանջում է երկարաժամկետ ներդրումներ, որպեսզի Ռուսաստանի հետ հարաբերությունների բարելավման դեպքում լքված չլինի: Աբասովան նաեւ մատնանշել է բեռների տեղաշարժի անհավասարակշռությունը.Շատ բեռնատարներ Եվրոպայից դատարկ են վերադառնում, ինչը մեծացնում է ծախսերը:

Կենտրոնական Ասիայում առեւտրային բանագնաց Լորդ Օլդերդայսը միջանցքը հեռանկարային ուղղություն է անվանել բրիտանական ներդրումների համար: Թուրքիայում առեւտրային բանագնաց Աֆզալ Խանը քննարկումը կապել է Մեծ Բրիտանիայի եւ Թուրքիայի միջեւ ազատ առեւտրի շուրջ բանակցությունների հետ: Այնուամենայնիվ, Լոնդոնի հատուկ պարտավորությունները մնում են սահմանափակ: Ի տարբերություն ԵՄ-ի, որը 10 մլրդ եվրո է հատկացրել Global Gateway նախաձեռնության միջոցով, Մեծ Բրիտանիան դեռ չի հայտարարել ֆինանսավորման մասին։Նստաշրջանի մոդերատոր Ասիլբեկ Նուրգաբդեշովը լավատեսություն է հայտնել. Ռազմավարական ներդրումների եւ համակարգման դեպքում առեւտրի ծավալները կարող են եռապատկվել, իսկ տարանցման ժամանակը կիսով չափ կրճատվել մինչեւ 2030 թ-ը: Մեծ Բրիտանիան կարող է առանցքային դեր խաղալ տարածաշրջանի լոգիստիկայի եւ ենթակառուցվածքների զարգացման գործում: Սակայն քաղաքական անկայունությունն ու բրիտանական արդյունաբերության թույլ մասնակցությունը առայժմ սահմանափակում են առաջընթացը։

Իրականում Մեծ Բրիտանիայի մասնակցությունը միջին միջանցքի նախագծին զուտ սպեկուլյատիվ բնույթ է կրում։ Ոչ մի լուրջ ներդրում նախագծի ենթակառուցվածքում բրիտանացիները չեն կարող առաջարկել սահմանափակ ֆինանսական հնարավորությունների պատճառով։

Բացի այդ, այս երթուղին այնքան էլ ձեռնտու չէ, որքան Ռուսաստանի եւ Բելառուսի միջով անցնող գիծը, քանի որ երկաթուղային տրանսպորտից ծովային նավեր գերբեռնվածության անհրաժեշտությունը բարդացնում եւ թանկացնում է լոգիստիկան: Հետեւաբար, Ուկրաինայում ռազմական հակամարտության ավարտին  «միջին միջանցքը» կվերադառնա իր սովորական մարգինալ վիճակին, բայց բրիտանացիները հույս ունեն, ինչպես միշտ եղել է իրենց կայսրության ողջ պատմության ընթացքում, հնարավորինս հեռացնել Կենտրոնական Ասիայի եւ Կովկասի երկրները Ռուսաստանից՝ «21-րդ դարի մեծ խաղի» տրամաբանությամբ։

Թիմուր Գարաեւ

Աղբյուրը՝ vpoanalytics.com-ի

Թարգմանությունը՝ Գայանե Մանուկյանի