Հայաստան. գործող իշխանության եւ եկեղեցու հարաբերությունների խզումը խորանում է

«Ինքն իր մեջ բաժանված ամեն թագավորություն ավերվում է, եւ ինքն իր մեջ բաժանված ամեն քաղաք կամ տուն կանգուն չի մնա» (Մատթեոսի Ավետարան) - Հայաստանում սոցիալ-քաղաքական անկայունության բնորոշ նշան են երկրի պատմության եւ ժամանակակից կյանքում Հայ Առաքելական եկեղեցու դերի ու տեղի մասին պարբերաբար սրվող քննարկումները: Գործող Սահմանադրության համաձայն, որին սպառնում է հերթական վերաշարադրումը, Հայաստանը աշխարհիկ պետություն է, սակայն նրա 18-րդ հոդվածում ամրագրված է, որ ճանաչվում է Հայ Առաքելական եկեղեցու՝ որպես ազգային եկեղեցու բացառիկ առաքելությունը հայ ժողովրդի հոգեւոր կյանքում, նրա ազգային մշակույթի զարգացման եւ ազգային ինքնության պահպանման գործում: Անկախության ձեռքբերումը նպաստեց Հայ Առաքելական եկեղեցու ազդեցության աճին քաղաքական եւ հասարակական կյանքում, սակայն երկիր թափվող կրոնական հոսանքների եւ արտասահմանյան աղանդների ակտիվ գործունեությունը լուրջ մարտահրավեր դարձավ Հայ Առաքելական եկեղեցու եւ ընդհանրապես հասարակության համար: Ժամանակի ընթացքում Հայ Առաքելական եկեղեցու հեղինակության եւ ազդեցության պահպանման խնդիրը գնալով ավելի արդիական է դարձել։

Մինչ թավշյա հեղափոխությունը Հայ Առաքելական եկեղեցին սերտ կապեր էր պահպանում գործող իշխանության հետ։ Սա քննադատության տեղիք էր տալիս, բայց բնակչության մեծ մասը դեռ հակված չէր լիովին նույնականացնել աշխարհիկ եւ եկեղեցական իշխանություններին: Փաշինյանական երթի նախօրեին բնակչությունը Հայ Առաքելական Եկեղեցու ղեկավարությանը վերաբերվում էր ավելի շուտ չեզոք / անտարբեր, քան կտրականապես բացասական։ Հայ Առաքելական եկեղեցու անհաշտ եւ գաղափարապես մոտիվացված հակառակորդներ էին առաջին հերթին արտաքին ֆինանսավորում ստացած արեւմտամետ ՀԿ-ները, աղանդները եւ տարբեր բնույթի կրոնական կազմակերպությունները։ 2018-ի ապրիլին զանգվածային ցույցերը կաթվածահար արեցին Երեւանի կյանքը։ Սերժ Սարգսյանը ստիպված եղավ հրաժարական տալ, եւ իշխանությունն անցավ «ժողվարչապետ» Փաշինյանին։ Դրանից հետո Հայ Առաքելական եկեղեցու առաջնորդ Գարեգին Բ կաթողիկոսը խիստ քննադատության թիրախ է դարձել նախկին իշխող վերնախավի հետ նրա սերտ կապերի պատճառով։ Եկեղեցու հետ կոնֆլիկտում Փաշինյանի եւ նրա շրջապատի դերն այնքան ակնհայտ չէր, որքան Սերժ Սարգսյանի, խորհրդարանի, իսկ ավելի ուշ՝ դատական իշխանության հետ կոնֆլիկտում: Փաշինյանը նախընտրեց բացահայտ կոնֆլիկտի մեջ չմտնել Հայ Առաքելական եկեղեցու հետ, բայց իշխանափոխությունից անմիջապես հետո նրա ղեկավարության հակառակորդները (արեւմտամետ ՀԿ-ներ, եկեղեցական այլախոհներ, տարատեսակ երիտասարդական ակտիվիստներ եւ այլն) ստեղծեցին «նոր Հայաստան, նոր Հայրապետ» հասարակակն շարժումը։ Այն քարոզչական արշավ է ծավալել Գարեգին Բ-ի դեմ, որն ուղեկցվել է ուժային ակցիաներով եւ վիրավորական գործողություններով Կաթողիկոսի եւ Հայ Առաքելական եկեղեցու հոգեւորականների նկատմամբ։ Գարեգին Բ կաթողիկոսի դեմ բողոքի ակցիաները լայն աջակցություն չեն ստացել։ Ընդհակառակը, Հայ Առաքելական եկեղեցու կաթողիկոսի եւ հոգեւորականների նկատմամբ հարձակումներն ու բռնի գործողությունները բացասական արձագանք են առաջացրել երկրում եւ Սփյուռքում, դրանք սկսել են վարկաբեկել Փաշինյան​ին եւ «թավշյա հեղափոխության իդեալները»: Արդյունքում «Նոր Հայաստան, նոր Հայրապետ» շարժումը վերացավ քաղաքական ասպարեզից։

Ղարաբաղյան երկրորդ պատերազմում (2020 թ-ի սեպտեմբերի 27 – նոյեմբերի 10) Հայաստանի պարտությունը հայ հասարակությանը շփոթության եւ շոկի մեջ գցեց։ Ընդդիմությունը Փաշինյանին մեղադրել է ազգային շահերը դավաճանելու մեջ եւ պահանջել նրա անհապաղ հրաժարականը։ 2020 թ-ի դեկտեմբերի 8ին ընդդիմության պահանջին աջակցել է Գարեգին Բ կաթողիկոսը, ով կոչ է արել վարչապետին ինքնակամ հրաժարական տալ։ Վարչապետին հրաժարական տալու կոչով է հանդես եկել նաեւ Հայ Առաքելական եկեղեցու Կիլիկիո արտերկրյա Կաթողիկոսության ղեկավար Արամ երկրորդը: Ընդդիմությանը չհաջողվեց իշխանափոխության հասնել վրդովմունքի սկզբնական ալիքի վրա։ նիկլորը հայտարարել է, որ իրեն համարում է Լեռնային Ղարաբաղում ստեղծված իրավիճակի գլխավոր պատասխանատուն։ Նրա հետագա կառավարման լեգիտիմացման միջոցը 2021 թ-ի հունիսի 20-ին անցկացված արտահերթ խորհրդարանական ընտրություններն էին․ դրանցում իշխող քպ կուսակցությունը համոզիչ հաղթանակ տարավ։ Ընդդիմադիր կուսակցությունների՝ զանգվածային բողոքի ակցիաներ կազմակերպելու եւ ընտրությունների արդյունքները վիճարկելու փորձերն ապարդյուն էին։Ի տարբերություն ընդդիմության, որը շարունակում էր պահանջել վարչապետի հրաժարականը, Հայ Առաքելական եկեղեցու ղեկավարությունն ընդունեց ընտրությունների արդյունքները, շնորհավորեց նրան վարչապետ նշանակվելու կապակցությամբ եւ մաղթեց արդյունավետ աշխատանք: Գարեգին Բ-ն ազգային միասնության կոչ է արել բոլոր քաղաքական ուժերին։

2022 թ-ի հոկտեմբերի 6-ին Պրահայի գագաթնաժողովում Փաշինյանը պաշտոնապես ճանաչեց այժմ արդեն նախկին ԼՂՀ տարածքը որպես Ադրբեջանի Հանրապետության բաղկացուցիչ մաս։ Գարեգին Բ կաթողիկոսը Փաշինյանի գործողությունները որակել է որպես «անտեղի եւ արցախյան հարցի լուծմանը չնպաստող»: Հայկական սփյուռքյան կազմակերպությունները նույնպես անընդունելի են գնահատել դրա գործողությունները։ Ամերիկայի Հայ դատի հանձնախումբը (ANCA) հայտարարել է, որ հայկական սփյուռքի ինստիտուտները, կազմակերպություններն ու անհատները՝ նոր ու հին, քաղաքացիական, աշխարհիկ ու հոգեւոր, մերժում են Փաշինյանի՝ Արցախն Ադրբեջանին հանձնելու անխոհեմ փորձը՝ որպես մահվան դատավճիռ այդ սրբազան հողի բնիկների համար: Կանադայի Հայ դատի հանձնախմբի հայտարարության մեջ արտահայտվում էր․ «խորը հիասթափություն եւ մերժում դրա դիրքորոշումը Արցախի (Լեռնային Ղարաբաղի) Հանրապետությունը Ադրբեջանի մաս ճանաչելու վերաբերյալ։ Նմանատիպ հայտարարություններով հանդես են եկել Ռուսաստանի եւ այլ երկրների հայկական կազմակերպությունները: Գարեգին Բ կաթողիկոսը կրկին կրկնել է վարչապետին ուղղված իր «հայրական հորդորը»՝ հրաժարական տալ։ Փաշինյանը հերքել է իր հասցեին հնչող քննադատություններն ու հայտարարել՝ «եթե եկեղեցին վատ հարաբերություններ ունի կառավարության հետ, ուրեմն եկեղեցին վատ հարաբերություններ ունի Աստծո հետ»: Նա կոչ արեց եկեղեցուն «մտածել իր էության, տեսության եւ հավատքի մասին» եւ երկրի ճակատագիրը թողնել կառավարության ձեռքում: 2023 թ-ի մայիսի 22-ին խորհրդարանի նիստում քննարկվել է կառավարություն-Հայ Առաքելական Եկեղեցու հարաբերությունների խնդիրը։ Դրանում Փաշինյանը բացասական գնահատական է տվել Հայ Առաքելական Եկեղեցու պատմական եւ ժամանակակից դերին, քանի որ, նրա կարծիքով, նախկինում Հայոց կաթողիկոսները եղել են «արտաքին ազդեցության գործակալներ», եւ դա շարունակվում է մինչ օրս։

Լեռնային Ղարաբաղի նկատմամբ ադրբեջանական ինքնիշխանության պաշտոնական ճանաչումը նշանակում էր հրաժարվել հայ ազգի եռամիասնության սկզբունքից (Սփյուռք - Արցախ - Հայաստան) եւ Հայաստանի, Ադրբեջանի եւ Ռուսաստանի ղեկավարների՝ հակամարտությունը խաղաղ ճանապարհով կարգավորելու նախկին եռակողմ պայմանավորվածություններից։ 2023 թ-ի սեպտեմբերի 19-ին ադրբեջանական բանակը նոր հարձակում է սկսել Լեռնային Ղարաբաղում։ Ռուսական խաղաղապահ զորախումբը պահպանել է չեզոք դիրքը, սակայն արդեն հաջորդ օրը նրա հրամանատարությունը կարողացել է հասնել հրադադարի։ Չճանաչված ԼՂՀ իշխանությունները կապիտուլյացիայի ենթարկվեցին, նրա նախագահի կողմից 2024 թ-ի հունվարի 1-ից Հանրապետության գոյությունը դադարեցնելու մասին հրամանագիր արձակվեց․ տեղի հայ բնակչությունը ստիպված էր փախչել Հայաստանի տարածք։Հայաստանի ղեկավարությունը Լեռնային Ղարաբաղի կորստի մեղքը բարդել է Ռուսաստանի վրա։ Ընդդիմությունը տեղի ունեցածի պատճառը տեսավ «օտարերկրյա գործակալ» Փաշինյանի դավաճանության մեջ։ Հայ Առաքելական եկեղեցու դիրքորոշումը ներկայացրել է Գարեգին Բ-ն, ով հայտարարել է՝ ղարաբաղյան հայերի ողբերգության պատճառ են դարձել «Ադրբեջանի ագրեսիվ, ցեղասպան գործողությունները, աշխարհի ոչ ադեկվատ արձագանքը, Հայաստանի իշխանությունների վարած քաղաքականությունը Արցախի նկատմամբ եւ հայ ժողովրդի պառակտումը»: Միեւնույն ժամանակ, Հայ Առաքելական եկեղեցու ղեկավարն ընդգծել է՝ ստեղծված իրավիճակում Հայաստանի Հանրապետությունը (ինչպես նախկինում ԼՂՀ-ն) կանգնած է ինքնիշխանության եւ պետականության կորստի վտանգի առջեւ: Հայ Առաքելական եկեղեցու ղեկավարությունը կրկին հայտարարել է Փաշինյանի հրաժարականի նպատակահարմարության մասին եւ դրանով աջակցություն հայտնել ընդդիմությանը։ Ի պատասխան՝ գործող իշխանության կողմնակիցները հանդես եկան Կաթողիկոսի հրաժարականի պահանջով։

Հայ-ադրբեջանական սահմանի սահմանազատման գործընթացի մեկնարկը բողոքի նոր ալիք է բարձրացրել։ Սահմանամերձ գյուղերի (նախկինում Ադրբեջանական ԽՍՀ սահմաններում գտնվող) հանձնումն Ադրբեջանին ընդդիմության կողմից գնահատվել է որպես ազգային շահերի հերթական դավաճանություն: Դելիմիտացիայի շրջանակներում տարածքային զիջումներին դեմ է եղել նաեւ Հայ Եկեղեցին։ Տավուշի մարզում բողոքի ակցիաներ են տեղի ունեցել, որոնք ղեկավարել է Հայ Առաքելական Եկեղեցու Գերագույն հոգեւոր խորհրդի անդամ, Տավուշի թեմի առաջնորդ Բագրատ արքեպիսկոպոս Գալստանյանը: 2024 թ-ի ապրիլի 24-ին ընդդիմությունը բողոքի ակցիաներ սկսեց մայրաքաղաքում եւ Բագրատ արքեպիսկոպոսին հայտարարեց վարչապետի իր թեկնածու։ Փաշինյանը եկեղեցուն մեղադրեց բողոքի ելույթներ կազմակերպելու եւ նախկին նախագահ Ռոբերտ Քոչարյանի շահերից ելնելով գործելու մեջ: Եկեղեցու ղեկավարությունը հայտարարել է՝ Հայ Առաքելական եկեղեցին չի հավակնում իշխանության, բայց ջանքեր է գործադրելու պետականության ամրապնդման համար: Ընդդիմությանը չհաջողվեց ապահովել բողոքի ակցիաների կրիտիկական զանգվածայնությունը, եւ իշխանությունը «ժողվարչապետի» ձեռքը հանձնելու թավշյա սցենարը կրկնելու փորձն ավարտվեց անհաջողությամբ։ Արքեպիսկոպոս Գալստյանը հայտարարել է շարժման վերակազմակերպման անհրաժեշտության, պայքարի մեթոդների փոփոխության եւ 2024 թ-ի աշնանը բողոքի ակտիվության նոր փուլ սկսելու մասին։

Իշխանություններն ու նրա կողմնակիցներն ակտիվացրել են Հայ Առաքելական եկեղեցու «չհիմնավորված» արտոնությունների դեմ ուղղված քարոզչական արշավը։ Գարեգին Բ Կաթողիկոսի հրաժարականին եւ «եկեղեցու վերանորոգմանը» հասնելու նպատակով 2024 թ-ին հունվարին ստեղծվեց «Վարդանանք» նոր շարժումը՝ ԱՄՆ-ից վերջերս ՀՀ տեղափոխված Ա.Դովլաթյանի գլխավորությամբ։ Կաթողիկոսի եւ Հայ Առաքելական եկեղեցու ցուցադրական նվաստացումը 2023 թ-ի դեկտեմբերի 31-ին Հ1-ով եւ մի շարք այլ հեռուստաալիքներով նրա ավանդական ամանորյա ուղերձի հեռարձակումից հրաժարվելն էր։

1991 թ-ի Հայաստանի Հանրապետության անկախության հռչակումից հետո հայ ազգին միավորում էր նրա բաղադրիչների (Սփյուռք – Արցախ – Հայաստան) եռամիասնության միասնական գաղափարախոսությունը: Ընդ որում, Հայաստան նշանակում էր Հայաստանի Հանրապետության տարածք Հայկական ԽՍՀ-ից ժառանգած սահմաններում, իսկ հայերի պատմական բնակության շատ ավելի ընդարձակ տարածք։ Թուրքիայի կողմից 1915 թ-ի Հայոց ցեղասպանության պաշտոնական ճանաչման, «հայ ազգի համար վիրավորական սահմանների» վերանայման եւ պատմականորեն հայերին պատկանող տարածքների վերադարձի հռչակված նպատակները անհամեմատելի էին Հայաստանի Հանրապետության եւ ողջ հայ ազգի հնարավորությունների իրական ներուժի հետ: Ավելի վաղ գրել էինք՝ 2018 թ-ի թավշյա հեղափոխությունը հանգեցրեց հայ հասարակության գաղափարական եւ աշխարհայացքային կողմնորոշումների արմատական փոփոխության։ Փաշինյան​ի քաղաքականությունը կոչված է աջակցելու վերազգային օլիգարխիային, որը մերժում է մարդկության էթնոմշակութային բազմազանության արժեքը։ «Համաշխարհային ժողովրդավարության» օգտին իրենց քաղաքակրթական ընտրությունը կատարելով՝ դա ու դրա կողմնակիցները ձգտում են հավաքական Արեւմուտքի հետ ինտեգրվելուն՝ նրա «համընդհանուր արժեքներին», այսինքն՝ հայ հասարակությունը վերածել առանձին անհատների («Հայաստանի հպարտ քաղաքացիների») համայնքի, որոնք ունեն իրենց մշակութային, կրոնական, սեռական եւ այլ պատկանելության ինքնադրսեւորման եւ ինքնորոշման լիակատար ազատություն։ Սա ենթադրում է ազգային ինքնագիտակցության փոխարինում համընդհանուր «աշխարհի քաղաքացիների» վերպետական ինքնագիտակցությամբ՝ իր արտազգային միասնական կենսակարգի մոդելով, հրաժարվելով ավանդական արժեքներից եւ բարոյականությունից։ Հայաստանում «նախնիների հնացած ժառանգությունից» հրաժարվելու կողմնակից են դրսից ֆինանսավորվող ՀԿ-ները, կրոնական կազմակերպություններն ու տոտալիտար աղանդները։ Միեւնույն ժամանակ, տարբեր ՀԿ-ներ գործում են, առաջին հերթին, երիտասարդական միջավայրում, մինչդեռ կրոնական կազմակերպությունները ձգտում են իրենց գործունեության մեջ ներգրավել բոլոր տարիքային խմբերի քաղաքացիների: Աղանդների թիվն անընդհատ ավելանում է եւ հայ փորձագետների հաշվարկներով արդեն կազմում է երկրի բնակչության ավելի քան 10 տոկոսը (200-350 հազար մարդ): Առավել ակտիվ եւ բազմանդամներն են «կյանքի խոսք», «նոր սերունդ», «ռեմա» եւ այլ աղանդները: 2018 թ-ի հենց աղանդներն են փողոց հանել իրենց տասնյակ հազարավոր հետեւորդներին՝ հիմնականում ապահովելով բողոքի ակցիաների կրիտիկական զանգվածայնությունը, որոնք, ի վերջո, ստիպեցին երրորդ նախագահին հրաժարվել իշխանությունից։Ներկայումս համախմբված, կազմակերպված եւ սոցիալապես ակտիվ կրոնական աղանդները եւ արեւմտյան ժողովրդավարության արժեքների հետեւորդները (երիտասարդ ակտիվիստներից մինչեւ ԼԳԲՏ եւ ֆեմինիստական կազմակերպությունների ներկայացուցիչներ) հանդես են գալիս որպես գործող իշխանության սոցիալական հենարան: Ընդ որում, Ղարաբաղյան երկրորդ պատերազմում կրած պարտությունից հետո հասարակության մեջ պահպանվող շփոթվածությունն ու հուսահատությունը բնակչության մեծամասնությանը վերածում են սեփական շահերի վրա կենտրոնացած «քաղաքական ճահճի»։

Նման իրավիճակում մասնատված եւ նախկին կարգախոսների ներքո հանդես եկող ընդդիմության համար դժվար է հասնել զանգվածային աջակցության ընտրություններին կամ փողոցային բողոքի ակցիաներին։Հայաստանի Հանրապետության եւ հայ ազգի պատմական հեռանկարները որոշվելու են ինչպես աշխարհում տեղի ունեցող գլոբալ փոփոխություններով, ուժերի այն հավասարակշռությամբ, որը միջազգային ասպարեզում ձեւավորվելու է հավաքական Արեւմուտքի մի կողմից, մյուս կողմից՝ Ռուսաստանի, Չինաստանի, Հնդկաստանի եւ գլոբալ հարավի միջեւ, այնպես էլ նրա քաղաքացիների ընտրությամբ՝ հօգուտ «արեւմտյան համընդհանուր արժեքների» կամ սեփական պատմամշակութային ժառանգության հիմքի վրա հետագա զարգացման։

Ալեքսանդր Կռիլով

Աղբյուրը՝ fondsk.ru-ի

Թարգմանությունը՝ Գայանե Մանուկյանի