Գլխավոր շահառու դառնալու Ադրբեջանի «հրավերը»՝ Իրանի և Փաշինյանի հետ կապված Թեհրանի կասկածները

Իրանի Իսլամական Հանրապետության նորընտիր նախագահ Սեյեդ Էբրահիմ Ռայիսին Հայաստանի և Ադրբեջանի ղեկավարությանը շնորհակալություն էր հայտնել Իրանի նախագահի պաշտոնում ընտրվելու առթիվ շնորհավորանքների համար:

Ալիևին հասցեագրված ուղերձում նա Ադրբեջանի ղեկավարին շնորհավորել էր «բռնազավթված տարածքների ազատագրման, այդ տարածքներում Ադրբեջանի պետական իշխանության վերականգնման և պետական սահմանների վերահսկողության հաստատման կապակցությամբ»:

Ինչի մասին է սա հուշում, արդյոք սա զուտ արարողակարգային հայտարարությո՞ւն է, թե՞ Հայաստանը կորցրել է իր հետաքրքրությունն Իրանի համար:

Alikonline-ի պատասխանատու-խմբագիր Արամ Շահնազարյանի դիտարկմամբ, ԻԻՀ նորընտիր նախագահ Ռայիսիի՝ Ալիևին ուղղված շնորհավորական ուղերձը հիմնականում պետք է դիտարկել դիվանագիտական ընդունված արարողակարգերի տրամաբանության շրջանակում, միաժամանակ չպետք է անտեսել որոշ կարևոր հանգամանքներ:

«Առաջին՝ Ռայիսիի գերխնդիրը երկրի անմխիթար տնտեսական իրավիճակի կարգավորումն է, որը երկրում բազմաթիվ սոցիալ-տնտեսական լրջագույն մարտահրավերների պատճառ է դարձել: Նորընտիր նախագահին առաջին հերթին անհրաժեշտ է սահմաններում կայունություն՝ բազմաթիվ ներքին մարտահրավերների վրա կենտրոնանալու համար: Երկրորդ. ՀՀ գործող իշխանություններին դեռևս չի հաջողվել մշակել առկա իրողությանը համահունչ արտաքին քաղաքական ռազմավարություն, ինչը չի կարող իր բացասական ազդեցությունը չունենալ Իրան-Հայաստան հարաբերությունների ընթացքի և դրանց հնարավոր զարգացման վրա, այն դեպքում, երբ նախագահական ընտրություններում տարած հաղթանակի առիթով Ռայիսիին ուղղված շնորհավորական ուղերձում Ադրբեջանի նախագահ Ալիևը բարձր է գնահատել երկու երկրների «ռազմավարական համագործակցությունը»՝ շեշտելով, որ Իրանի և Ադրբեջանի միջև «սահմանների ամբողջական վերականգնումը» նոր հորիզոններ է բացում երկկողմ և տարածաշրջանային հարաբերությունների ընդլայնման ուղղությամբ:

Թեհրանում, որոշակի փորձագիտական շրջանակներ սա մեկնաբանում են՝ որպես Իրանին ուղղված հրավեր՝ դառնալու գլխավոր շահառուներից մեկը՝ Հարավային Կովկասում հետպատերազմյան շրջանում ձևավորված նոր ստատուս-քվոյի պայմաններում: Երրորդ և, թերևս, ամենակարևորը. Թեհրանում լուրջ կասկածներ կան առ այն, որ Նիկոլ Փաշինյանը Ռուսաստանի և Իրանի օգնության միջոցով, թուրք-ադրբեջանական տանդեմի ճնշմանը դիմակայելու փոխարեն, փորձելու է միակողմանի զիջումների և խաղաղության պայմանագրի ստորագրմամբ կարգավորել հարաբերությունները Թուրքիայի և Ադրբեջանի հետ»,- 168.am-ի հետ զրույցում մանրամասնեց Արամ Շահնազարյանը:

Այս համատեքստում Alikonline-ի պատասխանատու-խմբագիրը շարունակեց, որ Թեհրանում խիստ մտահոգությամբ են հետևում Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև դելիմիտացիայի և դեմարկացիայի գործընթացներին, մասնավորապես՝ Մեղրու կամ Զանգեզուրի հնարավոր միջանցքի հետ կապված զարգացումներին՝ դրանք համարելով որպես մարտահրավեր և սպառնալիք՝ ուղղված իրենց անվտանգային շահերին:

«Կասկածից վեր է, որ եթե Իրանը վերը նշված գործընթացներն ու զարգացումները վերջնականապես ընկալի որպես առաջին կարգի և նշանակության մարտահրավեր՝ ուղղված իր անվտանգային մթնոլորտին, ապա նրա ամենաչնչին միջամտությունն անգամ կարող է փոխել տարածաշրջանում ընթացող աշխարհաքաղաքական գործընթացների հավասարումները: Չմոռանանք, որ Իրանը համարում է, որ Թուրքիայի դաշինքն Ադրբեջանի հետ և Կենտրոնական Ասիայում նրա աճող հավակնությունները հակասում են իր շահերին, իսկ Թուրքիայի ռազմական ներկայության ամրապնդումը տարածաշրջանում մեծացնում է նաև Իրանի սահմանների մոտ ՆԱՏՕ-ի ներկայության հնարավորությունը: Թեհրանի մեկ այլ հիմնական մտահոգություններից մեկն էլ երկրի հյուսիսային սահմաններին արևմտյան և իսրայելական հատուկ ծառայությունների ներկայությունն ու նրանց հակաիրանական հետախուզական գործունեության ընդլայնումն է»,- ասաց մեր զրուցակիցը:

Հիշեցրինք, որ մոտ 10 տարի Հայաստան-Իրան երկաթուղի ունենալու թեման բավականին ակտիվ քննարկման առարկա էր: Առաջին անգամ այդ մասին հայտարարել էր Սերժ Սարգսյանը՝ 2008-ի նախագահական քարոզարշավի ընթացքում: Տեղեկություններ տարածվեցին, թե ծրագիրը ֆինանսավորելու է Ռուսաստանը, հետո՝ Չինաստանը, և նույնիսկ՝ Համաշխարհային բանկը, բայց ոչ մեկն էլ չիրականացավ:

2013 թվականին՝ դարձյալ նախագահական ընտրություններից առաջ, հայտարարվեց 3,5 մլրդ դոլար գնահատվող նախագծի գործարկման մասին, այդ ժամանակ «Հայաստանի հարավային երկաթուղու» զարգացմանն ուղղված տարածաշրջանային համագործակցության գծով փոխըմբռնման եռակողմ հուշագիր ստորագրվեց «Հարավկովկասյան երկաթուղի» ՓԲԸ-ի, Հայաստանի տրանսպորտի նախարարության և Դուբայում գրանցված «Ռոսիա ՖԶԵ» ներդրումային ընկերության միջև: Եվ թեպետ 2014-ին պատրաստ էր երկաթգծի կառուցման նախագիծը, ըստ որի՝ շինարարական աշխատանքները պետք է տևեին 6 տարի, 2015-ին «Ռուսական երկաթուղիներ» ԲԲԸ նախագահ Վլադիմիր Յակունինը հայտարարեց, որ Հայաստան-Իրան երկաթուղու նախագիծն արդյունավետ չէ, և, որ այն չունի հեռանկար՝ «ինչպես պատի վրա բացել ոչ մի տեղ չնայող, հարևան տան պատին նայող պատուհան»:

Եթե այսօր ունենայինք Հայաստան–Իրան երկաթուղին, արդյո՞ք ապաշրջափակման գործարքների պատկերն այլ կլիներ

Alikonline-ի պատասխանատու-խմբագիր Արամ Շահնազարյանը վստահ է՝ եթե կյանքի կոչվեր Իրանը Հայաստանի հետ կապող երկաթուղու ծրագիրը, ապա այսօր կունենայինք տրամագծորեն այլ պատկեր: Այսինքն, տարածաշրջանում հաղորդակցական ուղիների ապաշրջափակման գործընթացը կզարգանար բոլորովին այլ տրամաբանությամբ:

Նշենք, որ 2020-ի նոյեմբերի 13-ին Նիկոլ Փաշինյանը հայտարարել էր՝ «մենք ուզում ենք, որ Հայաստան-Իրան երկաթուղին աշխատի՝ Նախիջևանով»:

Ինչպե՞ս է Իրանը վերաբերվում կոմունիկացիաների բացման այսօր առաջարկվող տարբերակներին

«Կոմունիկացիաների ապաշրջափակումը, բնականաբար, որոշակիորեն հետաքրքրում է նաև Իրանին, որը փորձելու է առավելագույնը ստանալ այդ գործընթացից՝ վերականգնելով իր խաթարված դիրքերը Հարավային Կովկասում: Սակայն միանշանակ կարելի է նշել, որ ապաշրջափակման գործընթացն իր այսօրվա տրամաբանությամբ այնքան էլ չի կարող բխել Իրանի անմիջական շահերից, քանի որ Թեհրանում Հայաստանով անցնող հյուսիս-հարավ միջանցքը համարում էին և համարում են որպես այլընտրանք, որը կարող է լրջորեն սահմանափակել թուրք-ադրբեջանական տանդեմի ազդեցությունը և մանևրի հնարավորությունը տարածաշրջանում: Այս բոլորը, անշուշտ, պետք է դիտարկել հատկապես Իրան-Չինաստան ռազմավարական նշանակության 25-ամյա համագործակցության պայմանագրի ֆոնին, որի լիարժեք իրականացումը մեծապես կախված է լինելու Պարսից ծոցից դեպի Սև ծով, իսկ այնտեղից՝ դեպի Եվրոպա և Ռուսաստան ձգվող անվտանգ կոմունիկացիաների առկայությամբ: Այնպես որ՝ Հայաստանը չի կորցնելու իր նշանակությունն Իրանի համար: Սակայն չպետք է մոռանանք այն հանգամանքը, որ երկկողմ հարաբերությունների որակն ու մակարդակը, բնականաբար, Հայաստանի դերն ու նշանակությունն Իրանի տարածաշրջանային քաղաքականությունում մեծապես կախված է լինելու այն հանգամանքից, թե ՀՀ գործող իշխանություններն ինչպես են պատկերացնում այդ բոլորը և ինչ նշանակություն են տալիս Իրանի հետ հետագա հարաբերություններին: Հենց այս վերջին հանգամանքն է, որ մտահոգում է անձամբ ինձ»,- նշեց Շահնազարյանը:

Հիշեցնենք, որ Իրանի խորհրդարանի Ազգային անվտանգության և արտաքին քաղաքականության հանձնաժողովի նախագահ Մոջթաբա Զոլնուրին շատ հստակ և բաց տեքստով հայտարարել էր, որ Իրանի համար բացարձակ անընդունելի է Հայաստանի սահմաններում որևէ փոփոխություն, և, որ Հայաստանի սահմանները պետք է ամբողջությամբ լինեն պաշտպանված, և պահպանվի Իրանի հետ Հայաստանի սահմանը:

Ինչ վերաբերում է ԼՂ հիմնախնդրի կարգավորմանը և դրա շուրջ հնարավոր բանակցություններին, քանի որ ՀՀ-ն հարցը գոնե հայտարարության մակարդակով փակված չի համարում, մեր զրուցակիցը նշեց, որ Իրանին սպառնացող անվտանգության բնույթի հիմնական մարտահրավերներից մեկը երկրի հյուսիսարևելյան նահանգներում գործող պանթյուրքիստական-անջատողական շարժումներն են, իսկ «Արցախի Հանրապետության շնորհիվ Իրան-Ադրբեջան սահմանը կրճատվել էր մոտավորապես 130 կմ-ով»:

«44-օրյա պատերազմում հայկական կողմի կրած պարտության արդյունքում ոչ միայն վերականգնվեց այդ սահմանը, այլև դավաճանաբար թշնամուն հանձնված հայոց բերդաքաղաք Շուշին հռչակվեց որպես թյուրքական աշխարհի մշակութային մայրաքաղաք: Կարծում եմ, որ մեծ երևակայություն պետք չէ պատկերացնելու համար, թե ոչ հեռու ապագայում ինչ գաղափարներ են գեներացվելու այնտեղ, և առաջինը որ շրջաններն են լինելու այդ գաղափարների հիմնական թիրախները: Այնպես որ, Ձեր հարցի պատասխանը միանշանակ պարզ է»,- եզրափակեց Alikonline-ի պատասխանատու-խմբագիրը:

Հիշեցնենք, որ պատերազմի օրերին Իրանը ԼՂ հիմնախնդրի կարգավորման սեփական նախագիծն էր առաջ քաշել: Թեհրանի ծրագիրը հիմնված էր հումանիտար սկզբունքների և կողմերի պահանջների վրա:

«ԵԱՀԿ անդամ երկրների խումբը վերջին 30 տարիներին ի վիճակի չէ լուծել Ադրբեջանի և Հայաստանի միջև վեճերը, իսկ Իրանի Իսլամական Հանրապետությունը տարածաշրջանային համագործակցության միջոցով փորձում է վերջ տալ Բաքվի և Երևանի միջև վեճին, ինչը դժվար խնդիր է»,- ասել էր Իրանի ԱԳ փոխնախարարի պաշտոնը զբաղեցնող Աբբաս Արաքչին՝ հավելելով, որ ԵԱՀԿ ՄԽ խմբի որոշ երկրներ ընդհանրապես տարածաշրջանի մաս չեն կազմում և ոչ մի կապ չունեն այս ճգնաժամի հետ:

«ԵԱՀԿ-ի օտարերկրյա խաղացողները (ԱՄՆ և Ֆրանսիա,- Մ.Պ.) հեռու են տարածաշրջանից, ոչ միայն քաղաքական, այլ նաև էմոցիոնալ և բարոյական առումով կապված չեն տարածաշրջանի հետ և չեն ձգտում խաղաղության հասնել Լեռնային Ղարաբաղում»,- նշել էր նա: