Տնտեսագիտության հարցերի հարցը այդպես էլ մնում է անպատասխան․ Կարեն Ճշմարիտյան

ՀՀ էկոնոմիկայի նախկին նախարար Կարեն Ճշմարիտյանը գրում է․

«Մեկ անգամ ևս...

Ազգային պետություն

Ազգային տնտեսություն

Հարցերի հարցը

Ինչպե՞ս վարել տնտեսությունը, ինչպե՞ս կազմակերպել այն, որպեսզի այն լինի արդյունավետ, արդյո՞ք կա որևէ ունիվերսալ լուծում, մոդել, «դեղամիջոց»:

Անթիվ, անհամար ուսումնասիրություններ և մեկը մյուսից արժեքավոր գիտական աշխատություններ կան, սակայն վերջնական և բոլորի համար ընդունելի և հասկանալի սպառիչ պատասխան կարծես թե չկա, որովհետև առկա չէ տնտեսագիտության գլխավոր հարցի սպառիչ ու հիմնավոր պատասխանը` իսկ ո՞րն է արդյունավետության չափանիշը: Բազմաթիվ ցուցանիշներ կան, իսկ ո՞րն է չափանիշը:

Տնտեսագիտության հարցերի հարցը այդպես էլ մնում է անպատասխան:

«Տնտեսագիտությունը` մաթեմատիկա չէ...»

Ամբողջ աշխարհը և բոլոր երկրները ձգտում են գտնել տնտեսության ինչ-որ մի ունիվերսալ արդյունավետ մոդել, որն անշեղորեն ամենուրեք կապահովի մարդու բոլոր կենսական պահանջները և կերաշխավորի հաջորդ սերունդների անվտանգ ու կայուն զարգացումը:

Ի թիվս այլ պատճառների, սա նույնպես դրդել է, որպեսզի դարեր շարունակ փոփոխվեն հասարակարգեր, քաղաքական համակարգեր, տնտեսական քաղաքականություններ, քաղաքական ղեկավարություններ, և լինեն պատերազմներ, հեղափոխություններ ու հեղաշրջումներ: Դրան զուգահեռ` տնտեսագիտական միտքը նույնպես չի դադարում արդյունավետ ունիվերսալ տնտեսության մոդելի փնտրտուքը: Ստեղծվում և տարածվում են նոր գաղափարներ, գաղափարախոսություններ, մոդելներ, շարքեր, գործակիցներ, պարզ ու բարդ բանաձևեր, ցուցանիշներ ու ցուցիչներ, վարկանիշներ ու համեմատություններ: Այդ ընթացքում իրականում շատ արժեքավոր, բացառիկ գիտական աշխատություններ են գրվել, բացառիկ հայտնագործություններ են արվել:

Այս հրաշք գիտությունը այսօր էլ հարստանում է նոր գաղափարներով, մտքերով, մոտեցումներով: Նույնիսկ գերհզոր պետությունները այդպիսի մոդելների ու մոտեցումների կիրառման փորձարկումներ են կատարել առավել թույլ զարգացած շատ երկրներում, և երբեմն հաջողել են:

Այդուհանդերձ, դեռևս գոյություն չունի որևէ մի ունիվերսալ ցուցիչ, ցուցանիշ, մի պարզ, կամ բարդ մաթեմատիկական բանաձև, մի գործակից, կամ` ինչ-որ մի հստակ գիտականորեն հիմնավորված ձևակերպում, որը վերջնական կսահմանի, թե ինչպես չափել արդյունավետությունը: Այսինքն, ո՞րն է այն միակ ցուցանիշը ( կամ թեկուզ մի քանիսը ) որը կարելի է համարել, և հիմնավորված ընդունել, որպես արդյունավետության չափանիշ, ինչպես հաշվել այն: Հայտնի է, որ ընդհանրացված պարզագույն սահմանումը հետևյալն է. արդյունավետությունը` հնարավորինս նվազ ծախսով (ռեսուրսների, միջոցների, ֆիզիկական և մտավոր էներգիայի) առավելագույն արդյունքի հասնելն է: Ըստ որում` շատ կարևոր է տարանջատել արդյունավետությունը երկրի կտրվածքով, և արդյունավետությունը` տնտեսության ճյուղի, կամ մեկ տնտեսական միավորի կտրվածքով:

Այս համատեքստում անհրաժեշտ է ընդգծել, որ համարյա բոլոր մոտեցումների, մոդելների, բանաձևերի, գործակիցների, վարկանիշների, համեմատությունների մեջ հիմնականում անտեսվել է մարդ էակի բուն էությունը:

Նշվածը չի վերաբերվում տնտեսությունը արդյունավետ վարելու բնատուր ձգտմանը, այլ առավելապես վերաբերվում է` մշակութաբանական, ազգային, պատմականորեն ձևավորված առանձնահատկություններին:

Այնքան է այդ բանաձևերում ու մոդելներում ամեն ինչ «հեռացել» մարդուց, մարդ էակից, այնքան է մոռացվել մարդը` իր էությամբ, որ տնտեսագիտության մեջ փաստորեն, գործնականում մեծամասամբ հաշվի չի առնվում այդ նույն տնտեսությունը կազմակերպողի, կարգավորողի, կառավարողի, արդյունք ստեղծողի և բաշխողի ներքին բնույթը, տեսակը. այն է` ազգությունը, պատմությունը, մշակույթը, կրոնը, ազգային առանձնահատկությունները, և դրանք ընդհանրացնող` էթնիկ հոգեբանությունը, դրանցից բխող և դրանցով կանխորոշվող գործողությունների յուրահատկությունները: Այսինքն, այն վարքագիծը, որը որոշ դեպքերում` համընկնում, որոշ դեպքերում` սահմանափակում, իսկ որոշ դեպքերում ընդլայնում է այս կամ այն տնտեսական, կամ իրավական համակարգի գործնական կիրառումը:

Արդյո՞ք դրանք ոչ մի ազդեցություն չունեն առանձին վերցրած մեկ երկրի ( մանավանդ ազգային պետություն հանդիսացող ), տնտեսության զարգացման հեռանկարների կանխորոշման, տնտեսությունը վարելու, տնտեսական հարաբերությունները կարգավորելու, մարդու աշխատանքը կազմակերպելու, և ընդհանրապես` արդյունք ստեղծելու և այն բաշխելու ընթացքում ծագող բոլոր այն հարաբերությունների վրա, որոնք բնորոշում և ուղղորդում են տնտեսվարման ամբողջ ընթացքը:

Իսկ միգուցե տնտեսագիտության մեջ հենց մարդու տեսակի, ազգի, ցեղի յուրահատկությունները հաշվից դուրս թողնե՞լն է պատճառը, որ մի քանի հարյուրամյակ է չի գտնվում այդ «չարաբաստիկ» արդյունավետ ունիվերսալ տնտեսության մոդելը:

Կամ` միգուցե այն ( տնտեսության ունիվերսալ մոդելը ) պետք չէ՞... և չարժե այլևս փնտրել:

Չի բացառվում, որ վերջինս էլ, այսինքն` ազգային առանձնահատկությունների և էթնիկ հոգեբանության հաշվից դուրս թողնելն է, որ ստիպել և հանգեցրել է արհեստական բանականության ստեղծման ու լայնորեն կիրառման օրակարգին, և ոչ միայն դրան: Սակայն նույնիսկ այս գաղափարի գործնական լայնորեն կիրառման պարագայում հնարավոր չի լինի խուսափել էթնիկ ազդեցություններից և մարդկային գործոնից: Հավանաբար այդ ազդեցությունից հնարավոր կլինի խուսափել միայն այն դեպքում, երբ մարդու կողմից ստեղծված որևէ «մեքենա», կամ մի քանի «մեքենաներ» համատեղ` ի զորու կլինեն ստեղծել իրենցից ավելի կատարյալ մի «մեքենա», բայց արդեն ինքնուրույն` առանց մարդու միջամտության: Սակայն նշված դեպքում կսկսվի արդեն ընդհանրապես մարդկության գոյությունը կասկածի տակ դնելու փուլը: Կարճ ասած, դա` կլինի մարդկության վերջի սկիզբը:

Այնուամենայնիվ, կա մասնագետների մի շերտ, որոնք համոզված են, որ նշված էթնիկ գործոնները անտեսելով, և տնտեսությունը վարող գլխավոր դերակատարի, այսինքն` մարդ էակի վրա զուտ արտաքին գործոնների ազդեցությամբ (բարոյական, տնտեսական, իրավական, և այլ նորմերի կիրառմամբ ) հնարավոր կլինի հասնել նաև` ունիվերսալ, միատիպ մարդու արարմանը:

Գուցե հենց ա՞յս նպատակի իրագործմանն են ուղղված եղել դեռևս Մակեդոնացու ժամանակից սկսված և 20-րդ դարի սկզբից լայն թափ ստացած «...ազգերի միջև պատնեշները վերացնելուն...» ուղղված Լենինյան ջանքերը: Չէ՞ որ հենց այդ ժամանակ ըստ էության ազդարարվեց անսահման գլոբալիզացիայի առավել բուռն դարաշրջանի սկիզբը:

Այսպիսով, վերոնշյալը հաշվի առնելով` առաջ են գալիս առանձին վերցրած մեկ երկրի (մանավանդ ազգային ընդգծված մեծամասնություն ունեցող) տնտեսության կազմակերպման համար որևէ առավել նպատակահարմար մոդել կիրառելու խնդրի լուծման տրամաբանական և ընդհանրական երկու մոտեցումներ:

Առաջին մոտեցումը.

քանի որ դեռևս հնարավոր չէ տնտեսական մոդելների մեջ ներառել և հաշվարկել էթնիկ յուրահատկության գործոնը, ( տարբեր տնտեսա-մաթեմատիկական մոդելների մեջ կիրառվող նույնիսկ էմպիրիկ գործակիցը շատ սուբյեկտիվ է ), ապա` պետք է աշխարհով մեկ ստեղծել մի ունիվերսալ մարդու մոդել, առանց ազգային, մշակութային, լեզվական, արժեքային և էթնիկ հոգեբանական առանձնահատկությունների և տարբերությունների: Այլ կերպ ասած` արհեստական, թվայնացված, ամբողջովին ռոբոտացված պարզագույն կենսաբանական անհոգի միավորների բազմություն: Բնական է, որ միայն այդ դեպքում տեսանելի կլինի տնտեսության կազմակերպման, կարգավորման ու կառավարման այնպիսի միատեսակ բանաձևումը, որի դեպքում գլխավոր գործող անձի, գլխավոր արդյունք ստեղծողի, այսինքն մարդու` հոգևոր, ազգային առանձնահատկություններից բխող հատկանիշները այլևս ոչ մի ազդեցություն չեն ունենա նրա վարքագծի, հետևաբար, նաև տնտեսական արդյունքի վրա: Մոդելավորելը կդառնա շատ դյուրին գործ:

Երկրորդ մոտեցումը.

այնուամենայնիվ` տնտեսագիտական մոդելները, մոտեցումները տեղայնացնել` հաշվի առնելով, համադրելով, ադապտացնելով ու ներդաշնակեցնելով վերը նշված առանձնահատկությունների հետ:

Ստացվում է, որ առկա է երկու ուղի.

առաջին`

բոլոր երկրները, հատկապես ազգային պետությունները հրաժարվում են իրենց պատմությունից, մշակույթից, լեզվից, կրոնից, մնացած ազգային արժեքներից և միանում են «ունիվերսալ մարդ» ստանալու համաշխարհային «շարժմանը», և հայտնի չէ, թե երբ են սկսում զարգանալ առաջարկվող մոդելներով ու մաթեմատիկական բանաձևերով;

երկրորդ`

պահպանում են արժեքները, և ընտրում են իրենց ուրույն զարգացման ուղին, օգտվելով այդ նույն` արդեն փորձարկված տնտեսագիտության ստեղծած հարուստ ռեսուրսից:

Ցանկացած բանական և բարոյական մարդու պատասխանը պիտի որ միարժեք լինի, այն է` պահպանում ենք ազգը և փորձում ենք տնտեսապես զարգանալ:

Տնտեսությունը մշակույթ է

Առանց մանրամասնելու պետք է նշել, որ ասվածին կարող են և հակադրվել, հատկապես նրանք, ովքեր ներքուստ դեմ են` ազգ, պետություն, հայրենիք, լեզու, կրոն, ազգային մշակույթ, բարոյականություն, և վերջապես` էթնիկ հոգեբանություն ասածին: Նրանց, չափազանց մեղմ և պայմանական անվանենք «մոդելապաշտներ»:

Այժմ մի քանի հռետորական հարց բոլոր «մոդելապաշտներին».

հնարավո՞ր է առանձին վերցրած մեկ երկրում, մանավանդ եթե այն ազգային պետություն է, թեկուզ երկարաժամկետ կտրվածքով կազմակերպել այնպիսի տնտեսություն, որի վրա ոչ մի ազդեցություն չի ունենա ազգային մշակույթը` լայն իմաստով, պատմությունը, կրոնը, և ամենակարևորը` էթնիկ հոգեբանությունը: Օրինակ` հնարավո՞ր է որ բացառապես միևնույն քաղաքական, սոցիալական, իրավական ու տնտեսական կարգավորման պայմաններում ( միևնույն սահմանադրական կարգի, հարկային, մաքսային, վարկային, ֆինանսական, բանկային, դատական, քաղաքացիական, քրեական, վարչական կարգավորումների, և այլն, և այլն, և այլն ) գործող մեքսիկացին և ճապոնացին միևնույն աշխատանքը կատարելիս դրսևորեն բացառապես միանման և իրարից իսպառ չտարբերվող վարքագիծ:

Եվ վերջապես` մի՞թե բոլոր ազգերը, մարդկային բոլոր ցեղերն ունեն միևնույն ունակությունները, նույն հակումները, նույն մոտեցումները բոլոր երևույթների և կատարվող աշխատանքի միևնույն տեսակի նկատմամբ:

Համոզված կարելի է պնդել, որ այս հարցերի պատասխանները միարժեք բացասական են: Զուտ տեսական առումով կարող են լինել նաև բացառություններ, բայց նույնիսկ դրա հավանականությունը ձգտում է զրոյի:

Որպես մեջբերում, պարտադիր պետք է նշել, որ այսպիսի հարցադրումները` թաքնված, կամ անթաքույց չեն կարող ենթադրել մեկ ազգի մյուսի նկատմամբ բացարձակ առավելության, կամ որևէ մի ազգի բոլոր առումներով բացառիկության ենթատեքստ` երբեք: Ճիշտ հակառակը` բոլորը բոլորի նկատմամբ հավանաբար ունեն` և' առավելություններ, և' թուլություններ:

Որպեսզի օրինակները ավելի պարզ մատուցվեն, անցնենք Հայաստանին: Բնականաբար` տնտեսագիտական տարրական վերլուծությունների աքսիոմատիկ պահանջն է` որոշել չափանիշներ, առանձնացնել ցուցանիշներ, կատարել համեմատություններ, գործոնային վերլուծություններ, դետալային ու առանձնահատկային եզրահանգումներ, ընդհանրացումներ, և այլն:

Դրան զուգահեռ, տարբեր քաղաքական, տնտեսական ու սոցիալական վերլուծությունների մեջ երբեմն հանդիպում են այնպիսի համեմատություններ, և դրանց վրա հիմնված ենթադրություններ ու եզրահանգումներ, որոնք ընդհանրապես համեմատվելու որևէ եզրեր չունեն և չեն կարող ունենալ: Որևէ մեկը կարո՞ղ է սպառիչ պատասխան տալ այն հարցին, թե ինչպե՞ս, և ինչու՞ են համեմատում այս կամ այն երկրների տնտեսական ցուցանիշները այն դեպքում, երբ այդ երկրները իրարից տարբերվում ոչ միայն իրենց տնտեսական ու քաղաքական նախադրյալներով, նախորդ տնտեսական դինամիկայով, աշխարհագրությամբ, տարածաշրջանային առանձնահատկություններով, և տնտեսության ընթացքի վրա ուղղակի ազդեցություն ունեցող հարյուրավոր այլ հայտնի գործոններով, այլ` նույնիսկ դեմոգրաֆիայով: Օրինակ` կառավարության կառուցվածքի, կամ պետական ապարատի աշխատողների թվաքանակի օպտիմալության հարցը քննարկելիս, վերցնում ու համեմատում են Հայաստանն ու Հնդկաստանը, Հայաստանն ու Ինդոնեզիան, Հայաստանն ու Հոլանդիան, Հայաստանն ու ԱՄՆ-ը, Հայաստանն ու ՌԴ-ը...

Այդ ինչո՞վ ենք նման... պետության կողմից իրականացվող բոլոր գործառույթնե՞րն են նույնը, թե՞ խնդիրներն են նույնական: Համեմատում են արևելյան եվրոպայի երկրների, (թերևս մեկ-երկուսի հետ մի քանի ցուցանիշներով կարելի է համեմատել), արևմտյան եվրոպայի, երբեմն էլ ամբողջ աշխարհի ինչ-որ միջինացված ցուցանիշների հետ: Պարզունակ պատասխանը կլինի` «...համեմատում ենք, որ տեսնենք, թե որ մեկն է առավել արագ զարգանում, և ինչպես անենք, որ ձգտենք ու հասնենք այդ ցուցանիշներին...»: Թերևս մի քանի ցուցանիշներ կարելի է համեմատել, բայց լավ, համեմատեցինք, իսկ հետո՞...

Պիտի կրկնե՞նք այն, ինչ նրանք են արել: Շատ հաճախ Չինաստանի, կամ Ճապոնիայի օրինակն են մեջբերում: Իսկ որևէ մեկը համեմատում և հաշվի առնու՞մ է (ի թիվս այլ ցուցանիշների) օրինակ` միջին վիճակագրական չինացու, կամ ճապոնացու միջին օրական անհրաժեշտ կենսաբանական սննդային ռացիոնի քանակն ու արժեքը միջին վիճակագրական հայաստանցու համար անհրաժեշտ նույն ցուցանիշի հետ, նաև այն, թե` նույնատիպ ռացիոնով միջին վիճակագրական հայը օրվա մեջ քանի ժամ կարող է աշխատունակ լինել: Այստեղ կարելի է հավելել, որ նույնիսկ սովորական դեղերի դոզավորումն է երբեմն բազմապատիկ անգամ տարբերվում:

Նույնիսկ ինչ-որ ցուցանիշներ են մեջբերում` «...այ, եթե հարկեր ՀՆԱ հարաբերակցությունը մոտեցնենք արևելյան եվրոպայի երկրների միջին ցուցանիշին, ասենք` հասցնենք 30-35-40%%- ի ապա` ամեն ինչ լավ կլինի...»:

Այս ամենն իհարկե, սովորաբար պարտադիր համեմված է լինում աշխարհահռչակ այս, կամ այն գիտնականի, կամ` այս, կամ այն միջազգային կազմակերպության հրապարակումներից հատվածային մեջբերումներով, աղյուսակներով, բանաձևերով, տարբեր կորերով, գծապատկերներով, օտարալեզու տերմիններով, և այլն:

Իսկ միգուցե մեզ պետք է 60-70%%... Չէ՞ որ մենք ըստ էության պատերազմող երկիր ենք, և մեզ օդի և ջրի պես անհրաժեշտ է շեշտակի բարձրացնել երկրի պաշտպանունակությունը: Կամ` այդ ո՞ր ճյուղերն ու ենթաճյուղերն են, որ այնքան կենսունակ և հեռանկարային են Հայաստանում, և տեսանելի ապագայում կարող են իրենց դիրքերը այնքան ամրապնդել, դիմանալ մրցակցությանը, որ դրա հետ միասին նաև իրենց վրա վերցնեն այսօրվա համեմատ համարյա կրկնակի հարկային բեռ, զարգանան ու ընդլայնվեն: Իսկ միգուցե մեզ անհրաժեշտ է հարկեր ՀՆԱ հարաբերակցությունը իջեցնել, ասենք` 10-15%%, իսկ հարկման բազան ընդլայնե՞լ: Թե՞ խնդիրը պարզապես նմանվելն է:

Իսկ միգուցե անհրաժեշտ է նվազեցնե՞լ հարկային բեռը, կամ ո՞ր ճյուղերինը բարձրացնել, որոնցը` նվազեցնել, կամ` ընդհանրապես փոխել հարկային համակարգը, և ինչի՞ց ելնելով...

Բացի այդ` վաղուց մոդայիկ է դարձել, ընդ որում ոչ միայն Հայաստանում` պարզունակ մոտեցմամբ մատնացույց անել այս կամ այն երկրի օրինակը (Իռլանդիա, Շվեյցարիա, Սինգապուր, Հոնկ Կոնգ, և այլն ), և հայտարարել` «... այ եթե այս երկրի պես քաղաքականություն, օրենքներ ու կարգավորումներ ընդունենք և կիրառենք, ապա` կունենանք հիանալի անշեղ զարգացում, և շատ լավ կլինի ամեն ինչ...»:

Լավ ե՞նք մտածել: Իսկ կարո՞ղ ենք կիրառել նրանց օրենքներն ու կարգավորումները, դա հնարավո՞ր է, իրատեսակա՞ն է:

Իսկ մարդի՞կ... մարդիկ, որոնք ապրում են մեր երկրում, իսկ այդ մարդկանց գործոնը հաշվի առե՞լ ենք: Հաշվի առե՞լ ենք մեր երկրում ապրող ու արարող 3 միլիոն հայ «գործոնները», որոնք ի թիվս այլ, ենթադրենք մաթեմատիկորեն ու տնտեսագիտորեն ճշգրիտ հաշվարկված գործոնների` անմիջականորեն և ուղղակի ազդում են տնտեսության վրա` իրենց կենցաղով, մշակույթով, պատմությամբ, հոգեկերտվածքով, և դրանցից բխող վարքագծով: Հաշվե՞լ ենք, կամ` ի վիճակի ե՞նք հաշվել:

Օրինակ` կարող ե՞նք պատասխանել այն հարցին, թե ինչու՞ դեռևս ԽՍՀՄ կազմի մեջ գտնվող հանրապետություններում միաժամանակ կառուցված, գործարկված բացառապես միատեսակ գործարանների արտադրանքի որակը, ըստ ԽՍՀՄ կազմի մեջ մտող հանրապետությունների` նույն ժամանակահատվածում սար ու ձորի տարբերություններ էր ունենում: Կամ` նրանցից որևէ մեկը կարո՞ղ է ասել, թե այդ ո՞ր ազգի ներկայացուցիչներն են, որ շատ արագ ( 2-5 ամսում ) , ադամանդ մշակողի, կամ ոսկերիչի աշակերտից դառնում են վարպետ, և ինչու՞...

Կամ` որքանով է կիրառելի ասենք` կորպորատիվ կառավարման շվեդական մոդելը Հայաստանի և հայերի համար: Կամ` կարո՞ղ է գերմանացին ձեռագործ մետաքսե գորգ գործել, այնպես ինչպես դա կարող է անել պարսիկը, իսկ պարսիկը` գերմանական որակի ավտոմեքենա արտադրել: Օրինակները շատ շատ են:

Ընդ որում` հենց սրա վրա է հիմնված «աշխատանքի միջազգային բաժանում» վերջերս իսպառ մոռացված, սակայն օբյեկտիվորեն գործող հասկացությունը:

Եվ վերջապես... Ի վիճակի ե՞նք հաշվել, թե ո՞ր պահին Ադրբեջանը կրկին կհարձակվի:

Այս ամենի հետ միասին, պետք է նշել, որ միանշանակ կարելի է համաձայնվել այնպիսի արդեն կիրառված ու հաջողված երկրի մոդելի ամբողջական կրկնօրինակմանն ու կիրառմանը, որը`

1. չունի ելք դեպի ծով;
2. որի սահմանակից հարևաններն են` Իրանը, Ադրբեջանը, Վրաստանն ու Թուրքիան, իրենց բոլոր առանձնահատկություններով;
3. որն ունի Թուրքիայի և Ադրբեջանի հետ փակ սահմաններ;
4. որն ունի Հայաստանի հետ բացառապես նույնանման ռեսուրսային, կլիմայական պայմաններ ու աշխարհագրություն;
5. որն ունի աշխարհով մեկ սփռված, իր բնակչության համեմատ եռապատիկ քանակով ավելի Սփյուռք;
6. որն ունեցել է բացառապես նույնանման քաղաքական ու տնտեսական հետագիծ` նախորդ առնվազն երկու տեխնոլոգիական շրջափուլերի ընթացքում;
7. Եվ ամենակարևորն ու որոշիչը` որ այնտեղ ապրեն 3 միլիոն հայեր` իրենց պատմությամբ, կրոնով, լեզվով ու մշակույթով, կրթական մակարդակով:

Իսկ կա՞ այդպիսի երկիր: Եթե կա, ապա` թող ասեն «մոդելապաշտները»:

Ոչ ոք չի պնդում, և առնվազն խելամտության սահմաններից դուրս կլինի այն պնդումը, թե` մենք պետք է դեն նետենք համաշխարհային փորձը, հաշվի չառնենք գոյություն ունեցող իրողությունները, ահռելի գիտական պաշարն ու գործնական ընթացքը, այս, կամ այն հատվածում` երկրների փորձը, և այլն: Երբե'ք...

Սակայն այդ ամբողջի տեղայնացումը մեր երկրում, ներդաշնակեցումը Հայաստանի առանձնահատկություններ հետ, Հայ տեսակի էթնիկ վարքագծի և գործելակերպի յուրահատկությունների հետ` պարզապես այլընտրանք չունի: Հակառակ դեպքում մենք պարզապես կկտրվենք օբյեկտիվ իրականությունից` իր բոլոր բացասական հետևանքներով: Այդ համադրումը չափազանց կարևոր է այն իմաստով, որպեսզի առավելագույնս օգտագործվեն այդ առանձնահատկությունների առավելությունները, և միաժամանակ հաշվի առնվեն թերությունները, այսինքն` տնտեսվարման տեսանկյունից` ուժեղ և թույլ կողմերը: Պետք է պարտադիր հաշվի առնել, որ այդ առանձնահատկությունները որոշ դեպքերում` համընկնում, որոշ դեպքերում` սահմանափակում, իսկ որոշ դեպքերում ընդլայնում են այս կամ այն տնտեսական, կամ իրավական համակարգի գործնական կիրառումը:

Իսկ ինչպե՞ս հաշվի առնել այդ գործոնները, առանձնահատկությունները, ինչպե՞ս համադրել դրանք տնտեսության տարբեր մոդելների, կարգավորումների, օրենսդրության, տնտեսագիտության օրենքների, աքսիոմատիկ թվացող պնդումների հետ, որպեսզի դրան զուգահեռ` աշխարհի համար մնանք հասկանալի, ընկալելի, չափելի, և որպես պետություն` փորձենք պահպանել, ամրապնդել` վստահելի, արժանապատիվ կեցվածք և զարգացման հեռանկար ունեցող գործընկերոջ կերպարը:

Հարցերը շատ շատ են, և առաջին հայացքից շատ բարդ, սակայն լուծումները գործնականում այնքան էլ բարդ չեն:

Սակայն մինչ այդ, և այդ հարցերին առավել ճշգրիտ պատասխանելու համար, անհրաժեշտ է գիտակցել, զգալ, սահմանազատել, հստակեցնել մեր ազգային ու պետական նպատակադրումները, պարզ սահմանել դրանք:

Ըստ այդմ` ձևավորել այն գլխավոր ազգային գաղափարական առանցքը, որի շուրջ հնարավոր կլինի Սփյուռքի հետ միասին «հյուսել» հետագա զարգացման ուղին` արդյունավետ քաղաքական ու անվտանգային համակարգը, համաշխարհային գիտական ու գործնական հարուստ փորձի վրա հիմնված ու տեղայնացված տնտեսական առաջընթացի մեր` ազգային մոդելն ու դրանից ածանցվող ոլորտային քաղաքականությունները:

Ամենայն հավանականությամբ վերջինս է այն ելակետը, կամ մեկնակետը, որից սկսելը հնարավոր կդարձնի հասկանալ և պատասխանել վերը շարադրված հարցերին:

Կընկալենք այս ամենը` հավանաբար կհաջողենք, իսկ եթե ոչ, ապա` միգուցե այսպես էլ կշարունակենք ապրել` մի օր վատ, մի օր լավ, մի օր` նորից վատ, իսկ հետո` ավելի վատ...

Իսկ հետո, երբ` ինչ-որ մի օր կհասկանանք, միգուցե և` շատ լավ:

Միգուցե...»: