Հ.Յ. Դաշնակցութեան դիրքը Հայաստանի եւ խորհրդային իշխանութեան հանդէպ. Սիմոն Վրացեան

Yerkir.am-ը ներկայացնում է «Հորիզոն»-ի՝ 1989 թ. փետրվարի 20-ի համարում տպագրված` Սիմոն Վրացյանի հոդվածը՝ թերթի առաջաբանով և հեղինակի՝ կից նամակով:

Այս օրերուն կ՛արժէ անգամ մը եւս կարդալ Հայաստանի Հանրապետութեան վերջին վարչապետ, «Համազգային»ի Նշան Փալանճեան ճեմարանի նախկին տնօրէն, քաղաքագէտ ու գրող ընկ. Սիմոն Վրացեանի ստորեւ տրուող յօդուածը, որ ատենին լոյս տեսած է «Հայրենիք» օրաթերթի 24, 25, եւ 26 սեպտեմբեր 1943-ի թիւերով:

Յօդուածը, իրեն ընկերացող անձնական ակնարկ-նամակին հետ, գրուած 1968-ին, կ՛արտատպենք «Ազդակ»ի 1989-ի բացառիկէն, որ իր ներածական նոթին մէջ կը գրէ. «Անկախաբար Ս. Վրացեանի քաղաքական մտածողութեան արժեւորումէն, այս յօդուածը եւ անոր ընկերակցող գրութիւնը կարեւորութիւն կը ստանան յատկապես այս օրերուն, երբ արցախեան պահանջատիրութեան մթնոլորտին մէջ կ՛եռեւեփի հայ ժողովուրդը եւ հայ քաղաքական միտքը»:

Վերջերս, մանաւանդ, ընկերներն ու բարեկամները խնդրում են ինձ արտայայտուել Հ.Յ. Դաշնակցութեան հետեւելիք քաղաքականութեան մասին խորհրդային իշխանութեան հանդէպ: Չեմ զարմանում: Որովհետեւ Խորհրդային Աշխարհում եւ համայնավար շարքերում սկսած է տիրական դառնալ մի մտայնութիւն եւ մի գործելակերպ, որ թելադրում է գիտակից մարդուն իր դիրքը ճշտել որոշ կերպով: Քաղաքականութիւնը Հոճա Նասրետինի ջութակը չէ, որ մատդ միշտ միեւնոյն լարի վրա պահելով՝ կարողանաս եղանակներ նուագել: Կան այնպիսի մարդիկ, որոնք ի ծնէ գտած են ճշմարտութիւնը եւ պէտք չեն զգում հաշուի առնելու նոր երեւոյթները կեանքում…

Ես համամիտ եմ այն մարդկանց, որոնց աչքն ու ականջը միշտ գործի վրայ են, որոնք իրենց կեանքի եւ գործի ուղիները որոշում են ոչ թէ բնազանցական երեւոյթների հիման վրայ, այլ իրականութեան տուեալ պայմաններով: Le moment ou՛ je parle est déjà loin de moi -  այն վայրկեանը, երբ ես կը խօսիմ, արդէն հեռու է ինձանից -  ասում է ֆրանսական իմաստութիւնը: Կեանքը յարափոփոխ է, շարժապատկերի ժապաւէնի պէս յարաշարժ ու կենդանի: Բնական է յիսուն տարի քիչ ժամանակ չէ, որպէսզի միեւնոյն լարի վրայ մարդ նուագէ նոյն եղանակը: Յիսուն տարի առաջ Շտրաուսի վալսերն էին խանդավառում երիտասարդութեան սրտերը, իսկ այսօ՞ր…

Այո, բնական եւ հետաքրքրական է իմ ընկերների եւ բարեկամների հետաքրքրութիւնը նոր կարծիք լսելու խորհրդային իշխանութեան մասին, բայց ես նոր կարծիք չունիմ: Ըստ էութեան, այն ինչ որ ես մտածում եմ խորհրդային իշխանութեան մասին այսօր, նոյն մտածումը ունեցել եմ եւ երէկ եւ, համոզուած եմ, պիտի ունենամ նաեւ վաղը: Պէտք չէ ի նկատի ունենալ ժամանակաւոր պոռթկումները կամ նոյնիսկ ըմբոստացումները, իբրեւ հետեւանք այդ իշխանութեան այս կամ այն անարդար կամ ապօրինի արարքի դէմ:

Երբ յայտնի հակաբոլշեւիկ ռուս հրապարակագիր Պեշեխոնովին հարցրել է, թէ ինչու է նա ճանաչել խորհրդային իշխանութիւնը, պատասխանել է.

- Ինչպէս չճանաչեմ այն փողոցը, որով ստիպուած եմ ամէն օր անցնել, որովհետեւ նա կեղտո՞տ է:

Մենք էլ ստիպուած ենք ճանաչել կամ առնուազն հաշուի առնել խորհրդային փողոցը, որով պարտաւորուած ենք ամէն օր քայլել:

Գիտեմ, պիտի զարմանան իմ ընթերցողները եւ կարող են վերյիշեցնել իմ շատ դառն գրութիւնները բոլշեւիզմի մասին զանազան ժամանակներ եւ զանազան առիթներով իմ անհաշտ քննադատութիւնները նրա ներկայի եւ ապագայի ընդհանրապէս իբրեւ բոլշեւիկեան նոյն ձեւի վերաբերումը. նոյնը կարող է պատահել եւ այսօր ու վաղը նման պայմաններում, սակայն այդ արգելք չէ, որ մենք որոշ եւ յստակ եւ, այո -  հետեւողական – տեսակէտ եւ վերաբերում ունենանք դէպի խորհրդային իշխանութիւնը:

Ինձանից խնդրում են նոր բանաձեւում մեր վերաբերումի դէպի խորհրդային իշխանութիւնը: Ես բազմաթիւ առիթներ ունեցել եմ արտայայտւելու այդ մասին եւ ինչ որ ասեմ այստեղ պիտի լինի կրկնութիւնը իմ ասածների, պիտի լինի «նորը հին, հինը նոր», որովհետեւ խորհրդային իշխանութեան նոր դիմագիծն էլ, իսկապէս, հին է. մատնութիւնը մատնութիւն է թշնամութեամբ մատնես թէ համբուրելով:

1943-ին համաշխարհային Բ. պատերազմի ամենաճգնաժամային շրջանն էր: Հիթլերը յարձակւել էր Խորհրդային Միութեան վրայ, յօշոտում էր նրա մարմինը եւ սպառնում էր քարը քարի վրայ չթողնել խորհրդային կառուցուածքից: Խորհրդային իշխանութիւնը ապաւինած Դաշնակիցներին եւ սրանց օգնութեամբ օրհասական պայքար էր մղում, իր գոյութիւնը պաշտպանելու համար նացի զաւթիչներից: Ամերիկահայութիւնը կտրուած արտաքին աշխարհից, յանձին Հ.Յ. Դաշնակցութեան, պատրաստուում էր իր դատը ներկայացնելու աշխարհին եւ Հայ Դատի լուծումը սպասում էր Դաշնակիցներից, որոնց արդարամտութեան շարունակում էր հաւատալ: Այդ օրերին նաեւ ինձ յանձնուած էր Հայկական Դատի ձեւակերպումը եւ հետապնդումը եւ այդ ինձ առիթ տուեց գրելու մի յօդուած « Հ.Յ. Դաշնակցութեան դիրքը Հայաստանի եւ խորհրդային իշխանութեան հանդէպ»: Այստեղ ես հանգամանօրէն, զանազան տեսանկիւններից քննութեան եմ արել հարցը եւ իմ եզրակացութիւնները բանաձեւել: Այսօր քառորդ դար է անցել այդ օրից, շատ բան փոխուել է, այլեւս ի զօրու չէ «անձի պաշտամունքը», Խորհրդային Միութեան ժողովուրդները չեն տուայտում Արեւ առաջնորդի Սապոգի կրունկների տակ, բայց ըստ էութեան խորհրդային իշխանութիւնը «կոմունիզմ է կառուցանում», եւ կոմունիզմը, ի հարկէ, սպիտակ ձեռնոցներով չի կառուցուի…

Այն օրերին կապուեցինք մեզ կատաղի հակառակորդ խորհրդային իշխանութեան պատուիրակ եւ Խ. Հայաստանի արտաքին գործող նախարար Ս. Կարապետեանին, երբ նա ներկայանում էր Միացեալ ազգերի հիմնադիր ժողովին, նրան պարբերաբար հաղորդելով մեր գործունեութեան մասին և դժբախտաբար որեւէ պատասխան չստացանք, ինձ համար, ի հարկէ, նման առիթ չի ներկայանայ, բայց համանման պայմաններում պատրաստ եմ վարուելու նոյն ձեւով: Որովհետեւ, խորհրդաւոր (խորհրդայի՞ն ըսել կ՛ուզէ.  «Հ.») թէ անխորհուրդ Հայաստանը իմ հայրենիքն է եւ ես նրա զաւակը: Այս գիտակցութիւնը ինձ չի դաւաճանել և չի դավաճանի երբեք, նստած լինի Երեւանում պրն Դիզէն Հաուզէնը, թէ իմ ընկեր Խատիսեանը կամ թէ՝ համայնավար Գոչինեանը:

Ինձ զայրոյթ էին պատճառում երէկ հայ համայնավարների ցնդաբանութիւնները, թէ իրենք ամենայն հայոց իշխանութիւն չեն: Առնուազն տղայամտութիւն էր այդ կամ վախի հետեւանք Մոսկուայից: Հրճուանք չի պատճառում եւ այսօրուայ նրանց ճիգը ցոյց տալու, թէ «ամենայն հայոց կառավարութիւն են», որովհետև տուեալ պայմաններով նրանցից չի կախուած այդ, Մոսկուան է Հայաստանի տէրը եւ իշխանութիւնը: Երբ Մոսկուայում «անձի պաշտամունքն» է իշխում, երեւանցիները կատու են դառնում եւ մերժում են «Ամենայն հայոց իշխանութիւն» լինել, երբ Մոսկուայում ուրիշ հով է փչում, երեւանցիք առիւծ են դառնում, սակայն այդ պատճառ չէ որ Հայաստանը իմ սրտին լինի աւելի մտերիմ եւ աւելի պաշտելի:

Ստորեւ ես ներկայացնում եմ վերեւ յիշուած յօդուածը ամբողջութեամբ, առանց յավելումի եւ առանց յապաւումի: Կարծում եմ այդքանը բաւական է արտայայտուելու համար Հ.Յ. Դաշնակցութեան հետեւելիք քաղաքականութեան մասին խորհրդային իշխանութեան հանդէպ: Այդ յօդուածը իր ժամանակին, ամերիկահայից բացի, փաստօրէն ոչ ոք չի կարդացել, ոչ Հայաստանում, ոչ էլ Սփիւռքում:

Կար ժամանակ, երբ այսօրուայ «հայաստանասէրի» համար Հայաստանը «Արարատեան Հանրապետութիւն» էր եւ Հայաստանի վարիչները՝ անուղղայ ռուսասէրներ, «կարմիր բոլշեւիկներ» եւ ալ չենք գիտեր ինչ: Փարիզի մէջ նստած ազգային երեւելիները եւ այլ վայրերու իրենց համախոհները կը վրդովուէին, երբ մենք կը պնդէինք, թէ Հայաստանի Հանրապետութիւնը կորիզն է, հիմը եւ միակ հնարաւոր միջոցը Միացեալ եւ Անկախ Հայաստանի իրականացման: Եւ ոչ միայն կը վրդովուէին, այլեւ յայտնի ու թաքուն միջոցներով կը ջանային տկարացնել Հայաստանի Հանրապետութիւնը, նոյնիսկ անոր ամենատագնապալից օրերուն:

Հիմա դուրս կու գայ, որ մենք չենք ճանչնար Հայաստանը իբրեւ կորիզ Հայ Դատի, հակաբոլշևիկ ենք, թշնամի ենք Հայաստանի, եւ իրենք Հայաստանը կը սիրեն, կը նկատեն կորիզ ու միջոց Հայկական Հարցի լուծման, եւ բոլշեւիկներէ դուրս՝ չի՛ք փրկութիւն:

Մարդկային անբարեխղճութիւնը իրօք որ սահման չունի:

Մենք այժմ ալ այն ենք ինչ որ էինք առաջ:

Հ. Յ. Դաշնակցութիւնը այսօր ալ հետեւողական կերպով կը հետապնդէ ազգային նոյն նպատակները, ինչ որ կը հետապնդէր երէկ: Եւ Հայաստանի հանդէպ այսօր ալ ունի նոյն դիրքը եւ նոյն զգացումները, ինչ որ էր երէկ -  ներկայ Հայաստանը կորիզն է եւ միակ երեւակայելի բանալին Հայկական Հարցի լուծման: Փոխուած ենք ոչ թէ մենք, այլ մեզ քննադատողները:

Միայն անբարեխղճութեան կամ չարամտութեան- ոմանց կողմէ ալ տգիտութեան – արդիւնքն է այն վերագրումը, թէ Դաշնակցութիւնը հակառակ է ներկայ Հայաստանին, կը մերժի անոր քաղաքական դերը, Հայաստանը չ՛ընդունիր իբրեւ կորիզ ու միջոց Հայկական Հարցի լուծման:

Ի՞նչ էր եւ ի՞նչ է Դաշնակցութեան իսկական վերաբերումը դէպի այս հարցերը: Փորձենք անգամ մըն ալ – թերեւս, աւելորդ անգամ – խտացնել մեր տեսակէտները՝ ոչ թէ, ի հարկէ, հակառակորդները տարհամոզելու յոյսով, այլ ի լուսաբանութիւն գայթակղեալ մտաց:

Հ.Յ. Դաշնակցութիւնը հպարտ է եւ բախտաւոր, որ իրեն վիճակուեցավ Հայաստանի Հանրապետութեան հիմնադրութիւնը գլխաւորելու մեծագոյն պատիւը, որ պատմական փաստ է եւ ոչ ոք կրնայ ուրանալ:

Ոչ ոք կրնայ ուրանալ նաեւ, որ Հայաստանի Հանրապետութեան ստեղծման եւ զարգացման աշխատանքի գլխաւոր բաժինը ընկաւ Դաշնակցութեան վրայ, եւ այն ժամանակ, երբ Դաշնակցութիւնը Մայր հայրենիքի մէջ կը պայքարէր ու կը շինէր, այսօր անոր հասցէին չարախօսողները դուրսէն զբաղած էին քննադատութիւններով կամ, աւելի վատ, ելած էին սակարկութեան նախարարական աթոռներու համար::

Դաշնակցութիևնը ըրաւ ինչ որ կրցաւ, ինչ մարդկօրէն հնարաւոր էր ընել: Եւ արդիւնքը եղաւ հայկական պետութեան գոյութեան փաստը:  Եթէ այսօր կայ «Խորհրդային» Հայաստան, ադոր միակ պատճառն այն է, որ երէկ կար «Դաշնակցական» Հայաստան: Այս եւս պատմական իրողութիւն է, որ ոչ ոք կրնայ հերքել:

Դաշնակցութիւնը ամէն ճիգ թափեց, որ Հայաստանի Հանրապետութիւնը ապրի, յարատեւի ու բարգաւաճի, որ անոր սահմանները ընդարձակւին, որ տարագիր հայութիւնը վերադառնայ հայրենիք կամ հոգեկան ու նիւթական կապերով կապւի անոր հետ: Եւ եթէ, այնուամենայնիւ, Սեւրին յաջորդեց Լօզանը, ադոր մեղքը ոչ  Դաշնակցութեանն է, ոչ ալ հայ ժողովուրդինը: Որո՞ւ խիղճը թոյլ կու տայ այսօր մեղադրելու Պենէշը կամ Նորվեկիոյ թագաւորը, որ անոնց երկիրները խորտակւեցան իրենցմէ աւելի զօրաւոր թշնամիի ոյժի առջեւ: Հայաստանի Հանրապետութեան վիճակը աւելի լաւ չէր բոլշեւիկ-քեմալական միացեալ գրոհին առջեւ, քան Չեխոսլավաքիոյ ու Նորվեկիոյ վիճակը:

Հայաստանի Հանրապետութեան փլուզումը արդիւնք չէր Դաշնակցութեան սխալներու, նոյնիսկ եթէ սխալներ ալ գործած ըլլար ան: Անսխալական են միայն գործ չընողները: Գէթ Հայաստանի ժողովուրդը այդպէս չմտածեց: Ան արցունքով ու սուգով ճամբու դրաւ իր կառավարութիւնը, մինչ արտաքին վտանգը խուժեց ներս եւ մինչեւ այսօր ալ, իր մեծ մասով, կը հաւատայ ու կապուած է Դաշնակցութեան հետ: Դուրսի փոլիթիքոսներու դատն ու դատաստանը արժէքէ զուրկ են մեզ, եւ որեւիցէ խելք ու խիղճ ունեցող մարդու համար:

Այսօր յետին թուով մեզ կը մեղադրեն, թէ ժամանակին չափազանցուած կարեւորութիւն տուինք Դաշնակիցներու խոստումներուն եւ իմաստութիւնը չունեցանք հասկացողութեան մը գալու Խորհրդ. Ռուսիոյ հետ: Ուրիշ վատ տեսակի անբարեխղճութիւն մըն ալ աս: Մե՞նք էինք Ռուսիոյ հակառակ, թէ՞ այսօր մեզ դատողները, որոնք առաջ կը վախնային նոյնիսկ «Արարատեան Հանրապետութեան» անունը բերան առնելէ, որպէսզի Հայկական Հարցը որեւէ կերպով չկապուի Ռուսիոյ հետ, մանաւանդ, խորհրդային յեղաշրջումէն յետոյ: Ո՞վ էր այն ժամանակ բոլշեւիկներու կատաղի թշնամին՝ մե՞նք թէ մեր այսօրուայ քննադատները:

Պատմական փաստը այն է, որ Հայաստանի Հանրապետութեան ստեղծման առաջին իսկ օրէն Դաշնակցութիւնը փնտռած է Ռուսաստանի բարեկամութիւնը եւ այդ պատճառով նոյնիսկ հարեւան վրացիներու եւ ադրբեջանցիներիու թշնամութեան արժանացած: Եւ դարձեալ մեղքը մերը չէ, եթէ Խորհրդային Ռուսաստանը գերադասեց թուրքերու բարեկամութիւնը եւ, ինչպէս բոլշեւիկ պատմաբան Բորեանը կը հաստատէ, Լենինը զոհեց Հայաստանը համաշխարհային յեղափոխութեան շահերու համար:

Դաշնակցութիւնը իր կեանքի գնով, մինչեւ վերջին կարելիութիւն պաշտպանեց հայ հայրենիքի ազատութիւնը, եւ երբ դէպքերու անողոք հարկադրանքով Հայաստանը մտաւ խորհրդային իշխանութեան տակ, ո՛չ թէ, ինչպէս կը զրպարտեն այսօր չարմիտ մարդիկ, թշնամացաւ Հայաստանին ու  պայքարի ելավ անոր դէմ, այլ խորհրդային տիրապետութիւնը ընդունելով իբրեւ պատմական հարկադրանք շարունակեց պաշտպանել Հայաստանի դատը՝ Հայաստանը նկատելով հայութեան ազգային փրկութեան միակ խարիսխը:

Աժան ամբոխավարութեան սիրահարները, յաճախ, իբրեւ ամբաստանութիւն Դաշնակցութեան դէմ, Փետրուարեան ապստամբութիւնը առաջ կը բերեն: Դաշնակցութիւնը որեւէ պատասխանատուութիւն չունի այդ ապստամբութեան համար որ ազատատենչ հայ ժողովուրդի տարերային ըմբոստացումն էր չարաղէտ բռնութեան դէմ: Նոյն բոլշեւիկ Բորեանը, Անդրկովկասի փոխարքա Օրջոնիկիձեն, փետրուարեան օրերու Յեղկոմի նախագահ Ս. Կասեանը ինքը եւ ուրիշներ իրենց վկայութիւններով հաստատեցին, որ Փետրուարեան ապստամբութիւնը խելագար Աթարբէկեաններու եւ Աւիսներու գործն էր: Դաշնակցութիւնը մեղք չունի ադոր մէջ: Ան կատարեց միայն հայրենասիրական պարտականութիւնը: Եւ կատարեց անձնազոհութեամբ ու պատիւով:

Եւ այնուհետեւ, կարելի չէ ցոյց տալ մէկ հատիկ փաստ, որ Դաշնակցութիւնը թշնամացած  ըլլայ Հայաստանին կամ որեւէ ձեւով խոչընդոտ եղած ըլլայ Հայաստանի խորհրդային իշխանութեան գործունէութեան: Ընդհակառակը, թէ՛ իր պատասխանատու ժողովներու որոշումներով, թէ՛ իր վերին մարմիններու գործունէութեամբ Դաշնակցութիւնը միշտ պաշտպանած է Խորհրդային Հայաստանը ամէն տեսակ արկածախնդրութիւններէ եւ վտանգներէ եւ ջանացած է աջակցիլ անոր վերաշինութեան ու վերելքին: Փաստեր՝ որքան կ՛ուզէք: Յիշենք մէկ քանին:

Երբ 1923-ին վրաց տարագիր կառավարութիւնը եւ Մենշեւիկ կուսակցութիւնը ապստամբութիւն հանեցին Վրաստանի մէջ եւ կ՛ուզէին, որ Ադրբեջան ու Հայաստան եւս միանան իրենց, Դաշնակցութիւնը հակառակեցաւ եւ ամէն ջանք թափեց, որպէսզի Հայաստանը մնայ խաղաղ եւ յաջողեցաւ, մինչդեռ ամեն հնարաւորութիւն կար հայ ժողովուրդն ալ ոտքի հանելու:

Երբ Չիչերինի խոստումով, Լօզանի խորհրդաժողովին մէջ հարց դրուեցաւ Խորհ. Միութիւն փոխադրելու 50 000 հայ գաղթականներ, Հայաստանի Հանրապետութեան պատուիրակութիւնը եւ Հ.Յ. Դաշնակցութիւնը, Ազգ. պատուիրակութեան ներկայացուցիչ Գաբր. էֆ. Նորատունկեանի հետ համախորհուրդ,  ոչ մէկ ճիգ չխնայեցին, որպէսզի այդ ծրագիր յաջողի: Խորհրդային կառավարութիւնը, սակայն,  չյարգեց իր խոստումը:

Երբ Ազգերու դաշնակցութեան կողմէ հրապարակ դրուեցաւ Սարդարապատի ոռոգման ծրագիրը, դարձեալ Հ.Հ. պատվիրակութիւնն էր, որ ամենէն աւելի քաջալերեց եւ աշխատանք կատարեց Նանսէնի յանձնախումբի գործի յաջողութեան համար: Ազգ. Դաշնակցութեան առաջարկով Հ.Հ. պատուիրակութեան ներկայացուցիչը յանձնառութիւն ալ ստորագրեց՝ պատասխանատուութեան բաժին ստանձնելով Սարդարապատի ոռոգման գործի վրայ ծախսուելիք գումարի համար:

Երբ 1926-ին, բռնի կոլխոզացման եւ «կուլակներու» դէմ յարուցուած դաժան հալածանքի օրերուն, Անդրկովկասի մէջ, ամէն կողմ ժողովրդական պոռթկումներ տեղի ունեցան, խոշոր չափով նաեւ Դաշնակցութեան ճիգերու հետեւանք էր, որՀայաստանը ներքին ցնցումներէ զերծ մնաց:

Քաղաքական մարզին մէջ ալ՝ ըլլայ Ազգ. դաշնակցութեան մօտ, ըլլայ Ընկերվարական միջազգայինի համագումարներու մեջ, ըլլայ այլուր, ամէն անգամ, երբ պահանջ եկած է Կարմիր բանակ Անդրկովկասէն հեռացնելու, Դաշնակցութեան ներկայացուցիչները միշտ հակառակ քուէարկած են: Եւ այս գետնի վրայ սուր տարակարծութիւններ առաջ եկած են Դաշնակցութեան եւ վրացիներու ու ադրբեջանցիներու միջեւ:

Փաստերու շարքը կարելի է երկարել: Եւ ոեւէ բարեխիղճ անձ չի կրնար հերքել այդ փաստերը:

Դաշնակցութիւնը, ի հարկէ, վերապահումներ ալ ունեցած է եւ ունի խորհրդային իրաւակարգի ու բոլշեւիկեան վարդապետութեան ու գործելակերպի դէմ: Իր գաղափարները, սակայն, ան չէ ծածկած «տեսիլ»ներու եւ նման եզովպոսեան ոճերու տակ, այլ բաց ճակատով քննադատած ու պայքար մղած է իր այդ գաղափարներու յաջողութեան համար: Բայց քննադատութիւնն ու գաղափարական պայքարը մէկ բան են, խորհրդային ռեժիմը տապալելը կամ Հայաստանի հանդէպ թշնամութիւն ցոյց տալը՝ ուրիշ բան: Ռոզվելթին վարչութիւնն ալ, յաճախ, ամենասուր քննադատութեան կ՛ենթարկուի, բայց որո՞ւ միտքէն կ՛անցնի այդ քննադատութիւնները նկատել թշնամութիւն Ամերիկայի հանրապետութեան դէմ:

Հ.Յ. Դաշնակցութեան այս կեցուածքը -  մենք վստահ ենք ադոր – խորհրդային իշխանութեան աչքին աւելի արժեք կը ներկայացնէ եւ աւելի կը յարգուի, քան մեր հակառակորդներու -  Վահան Թէքէեանի կարծիքով - «գետնաքարշ եւ լորձնաշուրթ փառաբանութիւնները»:

Հ.Յ. Դաշնակցութեան դիրքը Հայաստանի հանդէպ եղած է միշտ եւ է շիտակ ու հետեւողական: Այն ժամանակ ալ, երբ ուրիշներ Միջերկրականի եզերքը կամ այլուր Հայաստան կը փնտռէին, մենք կեցած էինք Հայաստանի հողին վրայ, այսօր ալ Հայաստանէն դուրս միջոց մը չենք տեսներ Հայկական Հարցի լուծման: Հայաստանը մեզի համար եւ կորիզ է, եւ առանցք է, եւ ամէն ինչ: Հայաստանը մեր Հայրենիքն է: Մենք կ՛ապրինք, կը մտածենք ու կը գործենք Հայաստանի համար՝ անկախ հոն տիրող ռեժիմներէ եւ գաղափարներէ:

Հապա, կ՛ըսեն, ինչո՞ւ կը քննադատէք Հայաստանի իշխանութիւնը, ինչո՞ւ կը պայքարէք անոր դէմ, ինչո՞ւ չէք մասնակցիր երկրի վերաշինական  աշխատանքներուն: Նման հարցումները հասկնալի են բռնատիրական երկիրներու մէջ, ուր միտքն ու խօսքը կաշկանդուած են, բայց տարօրինակ է, երբ ազատ Ամերիկայի մէջ ալ ազատ քննադատութեան դէմ կ՛արտայայտուին: Յառաջադիմութիւնը ազատ խօսքի եւ քննադատութեան մէջ է:

Հ.Յ. Դաշնակցութիւնը երբեք ալ ծածկած չէ, որ ինք գաղափարներով, իր բովանդակ աշխարհահայեցողութեամբ, կեանքի մասին ունեցած ըմբռնումներով, Հայաստանի ապագայի համար փայփայած հեռանկարներով համամիտ չէ բոլշեւիկներուն, բայց միշտ ալ պնդած է ու գործով հաստատած, որ հակառակ է խորհրդային ռեժիմը բռնի միջոցներով տապալելու քաղաքականութեան: Դաշնակցության պայքարը եղած է գաղափարական պայքար: Գաղափարական պայքարը բոլոր ազատ եւ քաղաքակիրթ ժողովուրդներու անկապտելի իրավունքն է եւ պարտականութիւնը միաժամանակ: Առանց ազատութեան չկայ կեանք, չկայ յառաջդիմություն:

Եւ մենք համոզուած ենք, որ մեր ազատ միտքով ու գաղափարական պայքարով աւելի օգուտ բերած ենք Հայաստանին, քան անոնք, որ ամէն օր խունկ կը ծխեն խորհրդային իշխանութեան առջեւ: Արդէն խունկէն ո՞վ օգուտ տեսած է այս աշխարհի երեսին, որ Հայաստանը տեսնէր:

Իսկ թէ ինչո՞ւ մենք չենք մասնակցած, աւելի ճիշտը, քիչ մասնակցած են Հայաստանի վերաշինութեան գործին, ադոր մեղքը բնա՛վ մերը չէ: Հայաստանի իշխանութենէն պահանջեցէք ադոր պատասխանը: Դաշնակցութիւնը, խորհրդային իշխանութեան հաստատման առաջին օրէն սկսած, իրեն նպատակ դրած է օգնելու Հայաստանի շինարարութեան: Յիշեցէք ՀՕԿ-ի (Հայաստանի օգնութեան կոմիտէի) գործունէութեան առաջին շրջանը.  դաշնակցականները եղած են հիմնադիրներ եւ ամենաեռանդուն աշխատողները անոր մէջ: Յիշեցէք Երեւանի հեղեղը, երբ Ամերիկայի ՀՅԴ Կեդր. կոմիտէն 10 000 տոլար ղրկեց Երեւան, եւ խորհրդային իշխանութիւնը ընդունեց: Յիշեցէք Շիրակի երկրաշարժը, երբ դաշնակցական հասարակութիւնը տասնեակ հազար տոլարներ հաւաքեց աղէտեալներու համար: Խորհրդային իշխանութիւնը ընդունեց Ամերիկայի ՀՅԴ Կեդր. կոմիտէի ուղարկած 30 000 տոլարը եւ Ա. Երզնկեանի միջոցով հեռագրով շնորհակալութիւն յայտնեց: Այնուհետեւ, ինչ անցաւ-դարձաւ, մենք չենք գիտեր, բայց Երեւանի կառավարութիւնը մերժեց ընդունել Հայ Կ. խաչի ուղարկած գումարը Զանգեզուրի աղէտեալներուն եւ առաջ քաշելով աղմկարար ՀՕԿ-երն ու «Յառաջդիմական»ները, իբրեւ բոլշեւիկեան պրոպագանդայի միջոցներ, փաստօրէն զրկեց Սփիւռքի հայութիւնը Հայաստանին օգնելու հնարավորութենէն: Խորհրդային իշխանութիւնը այդպէս չվարուեցա՞ւ եւ Բարեգործականի հետ:

Դաշնակցութիւնը երբեք չէ մերժած եւ այսօր ալ չի մերժեր իր մասնակցութինը բերելու Հայաստանի օգնութեան գործին: Եւ երբեք Հայաստանի օգնութեան գործը չէ կապած ու չի կապեր քաղաքական հարցերու հետ: Իր գաղափարական տարակարծութիւնները բոլշեւիկներու հետ բնաւ արգելք չեն եղած ու չեն կրնար ըլլալ, որ ան իր բոլոր ուժերը տրամադրէ Հայաստանի վերաշինութեան, իսկ այսօր՝ նաեւ Հայաստանի պաշտպանութեան գործին:

Պատերազմը հիմնական փոփոխութիւններ առաջ բերաւ ազգերու կեանքի եւ մտայնութեան մէջ: Պատերազմը խորունկ անդրադարձում ունեցաւ եւ հայ ժողովուրդի կեանքի եւ մտածողութեան վրայ: Եւ, ինչպէս ամէն ժողովուրդ, հայութիւնն ալ պարտավոր է հաշուի առնել տեղի ունեցած փոփոխություններն ու նոր պայմանները եւ անոնց համեմատ դասաւորել իր ազգային գործերը: Վա՜յ այն ժողովուրդին, որ չի գիտեր քայլել համընթաց կեանքի հետ, որ կը զլանայ իր գաղափարներն ու գործերը յարմարեցնել կեանքի նոր պահանջներուն:

Եւ հայ ժողովուրդի մեծագոյն առաքինութիւններէն մէկն ալ եղած է այն, որ ան, իր պատմութեան ընթացքին, կրցած է համակերպուիլ արտաքին պարտադրանքներուն: Ինչքա՜ն բռնաւորներ անցած են մեր հայրենիքի վրայէն, ի՜նչ աշխարհասասան փոթորիկներ տեսած է Հայաստան, ի՜նչ աւերումներ, համաճարակներ, կոտորածներ եւ, սակայն, հայութիւնը չէ ընկճուած եւ յամառօրէն տեւած է՝ միշտ գոյութեան ձեւ մը գտնելով իր գլխին պայթած աղէտներու մէջ: Յարմարեցման եւ ինքնապաշտպանութեան այս բնազդով է, որ հայը ապրած է դարեր, կ՛ապրի այսօր, պիտի ապրի ապագային ալ:

Հայութեան այդ մշտնջենական բնազդի արտայայտութիւնն է եւ Հ.Յ. Դաշնակցութիւնը: Ան ծնած է հայ հողի ընդերքէն, ծնած ու խտացուցած է իր մէջ հայութեան կենդանի բնազդը, անոր մարմնաւոր ու հոգեկան առաքինութիւնները, անոր կեանքի իմաստութիւնը, անմար հաւատքն ու քաջութեան ոգին: Եւ իր այդ յատկութիւններով՝  ճոխացուցած է հայոց նորագոյն պատմութիւնը՝ հերոսական գործերով եւ մշակութային արժէքներով: Այդ է պատճառը, որ հայ ժողովուրդը իր ամբողջ էութեամբ փարած է Հ.Յ. Դաշնակցութեան, եւ հակառակ բոլոր պարտութիւններու եւ ձախողութեանց, կապուած է անոր եւ անոր գաղափարներու յաղթանակի մէջ կը տեսնէ հայի փրկութիւնը: Որովհետեւ լ՛ավ գիտէ, որ այդ պարտութիւնները Դաշնակցութեանը չեն, այլ եկած են արտաքին բիրտ ուժերէ, որոնց առջեւ անզօր է հայութիւնը իր ամբողջութեան մէջ:

Պատերազմը, ինչպէս ամբողջ աշխարհի, Հայաստանի եւ հայութեան համար ալ ստեղծեց նոր պայմաններ: Եւ Հ.Յ. Դաշնակցութիւնը, որ կ՛ապրի ու կը գործէ Հայաստանի ու հայ ժողովուրդի համար, պարտավոր է հաշուի առնել այդ պայմանները, եւ առած է, անշուշտ: Բայց այս հարցին անցնելէ առաջ, կէտ մըն ալ պարզենք, որ, յաճախ, շփոթ յառաջ կը բերէ միտքերու մէջ: Ի՞նչ ըսել է գաղափարական պայքար: Արդեօ՞ք գաղափարական պայքար  կը նշանակէ անհաշտ թշնամութիւն և անպայման իշխանութիւն մը տապալելու ջանք, ինչպէս կ՛ուզեն ցոյց տալ մեր հակառակորդները:

Գաղափարական պայքարը կը բխի սկզբունքներու տարբերութիւնէն: Ուր կայ կարծիքներու տարբերութիւն, հոն անխուսափելի է եւ  գաղափարներու բախումն ու պայքարը: Մարդկութեան գիտակցական կեանքի ծագումէն ի վեր եղած է կարծիքներու տարբերութիւնը, եւ միշտ ալ գոյութիւն պիտի ունենայ: Հետեւաբար, գոյութիւն պիտի ունենայ եւ պայքարը: Ա՛յս է կեանքի օրէնքը եւ յառաջդիմութեան խարիսխը:

Հ.Յ. Դաշնակցութեան դաւանանքն է ազատութիւնը եւ ժողովրդապետութիւնը: Դաշնակցութեան համար որքան թանգ է Հայաստանի ազատութիւնը, պակաս արժէք չեն եւ ժողովրդապետական սկզբունքները Հայաստանի մէջ: Խորհրդային իշխանութիւնը մինչև այժմ մերժած է ազատութեան եւ ժողովրդապետութեան սկզբունքները: Ասկէ՝ ու գաղափարներու բախումն ու պայքարը Դաշնակցութեան եւ բոլշեւիկներու միջեւ: Նոյն պայքարը՝ ինչ որ կը տեսնենք եւ հոս, Ամերիկայի մէջ, համայնավարներու եւ  ազատական տարրերու  միջեւ: Եւ այդ պայքարը պիտի շարունակուի – չի՛ կրնար չշարունակուիլ – քանի կայ գաղափարներու տարբերութիւնը, եւ քանի կեանքը մեռած չէ: Դաշնակցութիւնը կը մնայ ամուր իր հիմնական սկզբունքներու վրայ, մինչեւ որ հայ ժողովուրդի բաղձանքները Հայաստանի համար իրականանան եւ մինչեւ որ Հայաստանի մէջ ալ հաստատուին ժողովրդապետական կարգեր:

Ասիկա, սակայն, չի նշանակեր բնաւ, որ Դաշնակցութիւնը նպատակ ունի բռնի ոյժով տապալելու Հայաստանի ներկայ իշխանութիւնը կամ միանալու խորհրդային ռեժիմի թշնամիներուն: Այդպիսի բան չէ եղած ու չկայ: Եղած է ու կայ հակառակը:

Գիտակից բոլոր ժողովուրդներու մէջ, համազգային աղէտներու եւ պատերազմներու ժամանակ, ներքին պայքարները կը դադրին կամ նուազագոյնի կը հասնին եւ առաջ կու գայ ազգային ուժերու համախմբում՝ համազգային գերագոյն նպատակներու պաշտպանութեան համար: Յաղթանակը ապահովելէ յետոյ, կեանքը նորէն կը ստանայ իր սովորական ընթացքը:

Նոյնը պէտք է լինի եւ մեր մէջ, եթէ մենք գիտակից ազգ ենք եւ եթէ կ՛ուզենք ապրիլ ու զարգանալ իբրեւ ազգ:

Մեր մինչեւ այժմ ըսածներէն, ուրեմն, կը հետեւի, որ Հ.Յ. Դաշնակցութիւնը միշտ ալ ընդունած է ու այսօր ալ խորապէս համոզուած –

Որ ներկայ Հայաստանը, անկախ հոն տիրող իրաւակարգէն, հայութեան ազգային գոյութեան խարիսխն է եւ Հայկական Հարցի լուծման հիմնաքարը: Անոր պահպանութիւնը, բարգավաճումն ու զօրացումը նուիրական պարտականութիւն է ամէն հայու եւ որեւէ հայ քաղաքական կազմակերպութեան համար:

Որ Հ.Յ. Դաշնակցութիւնը  երբեք փորձ չէ ըրած եւ այսօր ալ վնասակար կը համարէ որեւէ ուղղակի կամ անուղղակի փորձ, բռնի ուժով տապալելու Հայաստանի մէջ տիրող իշխանութիւնը, կամ Հայաստանը անջատելու Խորհ. Միութենէն, կամ ներքին խռովութիւններ առաջ բերելու եւ կամ որեւէ միջոցով դժուարացնելու Հայաստանի շինարարութեան գործը:

Որ Հ.Յ. Դաշնակցութիւնը միշտ ալ ձգտած է արտասահմանի հայութիւնը խանդավառել Հայաստանի գոյութեամբ, անոր դրական արժէքներով, հայ ժողովուրդի ցոյց տուած տոկունութեամբ ու շինարարական ոգիով, պահանջած է եւ այսօր աւելի քան երբեք անհրաժեշտ կը գտնէ մերձեցումը Հայաստանի եւ գաղութահայութեան միջեւ, որ Հայաստանը պատուաւոր ու հեղինակաւոր կերպով ներկայացուի Սփիւռքի հայութեան առջեւ, որ Հայաստանի կառավարութիւնը դառնայ Ամենայն հայոց կառավարութիւն, որ, վերջապէս, արտասահմանի հայութիւնը լիովին կատարէ իր նիւթական ու բարոյական պարտականութիւնները Հայաստանի հանդէպ:

Հայաստան եւ Սփիւռք՝ մենք միշտ նկատած ենք ու կը նկատենք մէկ ամբողջութիւն եւ դատապարտած ենք ու կը դատապարտենք այդ ամբողջութիւնը խախտելու փորձերը:

Այս բոլորը, սակայն, երբեք չէ կաշկանդած եւ աւելի եւս կ՛արդարացնէ Հայաստանի ռեժիմի եւ կառավարութեան բացասական գործերու քննադատութեան ազատութիւնը՝ հիմնուած իրական տւեալներու վրայ: Մեր գաղափարական պայքարը ադկէ անդին չէ անցած: Եւ կը խորհինք, թէ ամէն հայրենասէր անհատի եւ կազմակերպութեան պարտականութիւնն է այդ:

Այս է եղած եւ է մեր հիմնական վերաբերումը դէպի Հայաստանն ու խորհրդային իշխանութիւնը: Այս վերաբերումէն կը բխի եւ մեր դիրքը ներկայ պատերազմի օրերուն:

Պատերազմը կը դնէ յատուկ պարտականութիւններ ազգերու, կազմակերպութիւններու եւ անհատներու վրայ: «Ամէն ինչ Հայրենիքի պաշտպանութեան համար» պահանջը կը դառնայ ղեկավար սկզբունք: Կառավարութիւն ու ժողովուրդ, մէկ կողմ դնելով ներքին բոլոր տարակարծութիւնները, կը միանան Հայրենիքի պաշտպանութեան գործի շուրջ՝ կեդրոնացնելով իրենց բովանդակ ուժերն ու միջոցները այդ նպատակի համար:

Եւ Հ.Յ. Դաշնակցութիւնը կը խորհի, որ հայերն ալ – Հայաստանի մէջ թէ դուրսը – նոյն ձեւով պէտք է վարուին. պէտք է մէկ կողմ դնեն իրենց ներքին տարակարծութիւնները եւ միանան ու միացեալ ուժերով պաշտպանեն Հայաստանն ու Հայկական Դատը: Որքան ալ սուր ըլլան մեր տարակարծութիւնները, ինչքան ալ թանգ երեւան մեր սրտին վէճի առարկայ եղող գաղափարները – անոնք այսօր գործնական արժէքէ զուրկ են: Միակ արժէքը հայ ժողովրդի ֆիզիքական գոյութեան ապահովութիւնն է, Հայաստանի ու Հայկական Դատի պաշտպանութիւնը: Ադկէ դուրս, մնացեալ բոլոր հարցերը երէկուայ եւ վաղուայ հարցերն են:

Այս համոզումով է, որ Հ.Յ. Դաշնակցութիւնը չ՛ուզեր զբաղիլ ներքին վէճերով նաեւ գաղութներու մէջ եւ կը ջանայ ամէն միջոցներով  մերձեցում առաջ բերել հայ ազգային հոսանքներու միջեւ: Հ.Յ. Դաշնակցութիւնը պատրաստ է  աջակցիլ բոլոր այն ձեռնարկներուն, որոնց նպատակն է Հայաստանի պաշտպանութեան զօրացումը: Հ.Յ. Դաշնակցութիւնը անհրաժեշտ կը գտնէ այժմէն իսկ պատրաստել բոլոր այն միջոցները, որոնք կը պահանջուեն Հայկական Դատի հետապնդման համար. պատրաստել համազգային միութեամբ եւ միացեալ ճիգերով՝ շարժման մէջ դնելով արտասահմանի հայութեան նիւթական ու բարոյական բոլոր կենդանի ուժերը:

Մենք համոզուած ենք նոյնպէս, որ հայ ազգային-քաղաքական հոսանքներու մէջ այսօր տեսակէտներու հիմնական տարբերութիւններ չեն կրնար ըլլալ Հայաստանի եւ Հայկական Հարցի մասին: Միակ տարբերութիւնը, որ կ՛արծարծուի հրապարակին վրայ, թէ ամէն ինչ պէտք է թողնուի Հայաստանի կառավարութեան, աւելի շուտ, երեւակայական տարբերութիւն է, որովհետեւ ամէնէն շատ մենք պիտի ուրախանանք, եթէ Հայաստանի կառավարութիւնը նման նախաձեռնութիւն մը ստանձնէ: Խնդիրը այն է, սակայն, որ Հայաստանի կառավարութիւնը կրնայ չուզել կամ ի վիճակի չըլլայ նման պարտականութեան մը տակ մտնելու.  այն պարագային ի՞նչ պէտք է լինի հայութեան դիրքը: Պէտք է ձեռնածալ նստինք ու սպասե՞նք: Հայութիւնը ինքը ընելիքներ չունի՞:

Մենք այն կարծիքի ենք, թէ ընելիք ունի: Արտասահմանի հայութիւնը արհամարհելիք բան մը չէ՝թէ՛ որպէս բարոյական ոյժ եւ թէ՛ իր նիւթական հնարաւորութիւններով: Անտեսել այդ ոյժը՝ առնուազն իմաստութիւն չէ: Նոյնիսկ Հայաստանի իշխանութեան համար սխալ կը լինի նման միտք մը: Յայտնի է , օրինակ, թէ ինչ կարեւոր ազդակ են արտասահմանի յոյները Յունաստանի համար: Ինչո՞ւ մենք տարբեր ձեւով պիտի մտածենք:

Գաղութահայութիւնը պէտք է կազմակերպուած եւ միակամ գործի ձեռնարկէ պաշտպանելու համար Հայաստանի իրաւունքները եւ Հայ Դատը: Եւ, բնականաբար, իր գործունէութեան ընթացքին ան պէտք է ի մտի ունենայ Հայաստանի գոյութեան փաստը եւ անոր ներդաշնակէ իր քայլերը: Հ.Յ. Դաշնակցութիւնը միշտ հակառակած է արտասահմանէն Հայաստանի ճակատագիրը տնօրինելու ձգտումին: Անցեալը շատ խրատական դասեր կու տայ այդ տեսակէտով: Տարբեր չէ մեր դիրքը եւ այսօր: Պայմանով, ի հարկէ, որ Հայաստանն ինքն ալ տէր կանգնի իր ազգային իրաւունքներուն:

Կը խորհինք թէ այսքանը բաւական է անսխալ կերպով ըմբռնելու Հ.Յ. Դաշնակցութեան տեսակէտը: Անոնք, որ կ՛ուզեն իրերը շիտակ տեսնել եւ հաւկիթի մէջ մազ չփնտռել, կը համոզուին: Անուղղայ կոյրերուն՝ մենք խօսք չունինք ըսելիք: Որովհետեւ լոյսը տեսնելու համար աչք պէտք է ունենալ:

Ս. ՎՐԱՑԵԱՆ