Նիկոլ Աղբալյան. Հայաստանի և հայության հայացման ու ազգային որակի բյուրեղացման առաքյալը

Այսօր լրանում է դաշնակցական ղեկավար, գործիչ, գրականագետ, մանկավարժ, Հայաստանի Առաջին Հանրապետության լուսավորության և արվեստի նախարար Նիկոլ Աղբալյանի ծննդյան 143-ամյակը:

Ծնվել է Թիֆլիսում 1875թ.: Հաճախել է Ներսիսյան դպրոց, ապա Էջմիածնի Գևորգյան ճեմարանը: Ուսանել է Մոսկվայի, Լոզանի, Սորբոնի համալսարաններում: Աշխատել է որպես ուսուցիչ Կաղզվանում, Ագուլիսում, Շուշիում, Ալեքսանդրիայում եւ Բեյրութում: Խմբագրել է Թիֆլիսում լույս տեսնող «Հորիզոն» թերթը: Մահկանացուն կնքել է տարագրության մեջ՝  իր անունն անջնջելիորեն կապելով Հայաստանի պետական համալսարանի, Համազգայինի  եւ Բեյրութի Համազգայինի Հայ Ճեմարանի հետ:

Բառին խորագոյն եւ ընդգրկուն իմաստով՝ Հայաստանի ու հայութեան արդի ժամանակներ մուտքին եւ ինքնահաստատումին Առաքեալը եղաւ Նիկոլ Աղբալեան։ Անսակարկ եւ անձնուէր ծառայութեան լծուեցաւ հոն, ուր հայ ժողովուրդը կարիքը ունէր իր տաղանդին, իմաստութեան եւ մղիչ ուժին։ Եւ ուր որ ալ գործեց, Աղբալեան արժանաւորապէս տէր կանգնեցաւ Հայաստան Աշխարհի եւ Հայ Ժողովուրդի ազգային որակին բիւրեղացումը եւ ՀԱՅԱՑՈՒՄը յառաջ մղելու իր կոչումին։

ՀԱՅԱՑՄԱՆ մարտահրաւէրը թիւ 1 խնդիրն էր Աղբալեանի եւ իր ամբողջ սերունդին։

Քսաներորդ դարասկիզբին Հայաստանն ու հայութիւնը կը դիմագրաւէին ե՛ւ ֆիզիքական¬ժողովրդագրական, ե՛ւ հոգեմտաւոր առումներով հայացման՝ հայ ազգային որակի ինքնամաքրման եւ բիւրեղացման մարտահրաւէրը։ Դարաւոր գերութիւնը ոչ միայն Հայաստան Աշխարհը վերածած էր եկուոր եւ հայամերժ տարրերով բնակուած խառնարան երկրի մը, այլեւ աւելի հիմնականը՝ այլասերման ու տժգունացման դատապարտած էր հայ ազգային կերպարը։

Հայոց ազգային-ազատագրական պայքարը նոր սկսած էր թափ առնել եւ իր առաջին քայլերէն իսկ դէմ յանդիման կանգնած էր ՀԱՅԱՑՄԱՆ մարտահրաւէրին։ Օսմանեան, Պարսկական թէ Ցարական տիրապետութեանց տակ տարտղնուած ապրող մեր ժողովուրդը ոչ միայն ամէն քայլափոխի կռնակէն դաշունահար կ’ըլլար եկուոր եւ հայամերժ տարրերու կողմէ, այլեւ՝ կը բախէր իր իսկ շարքերը վարակած ստրկական համակերպումի եւ սեփական մորթը ամէն գնով փրկելու Չարիքին։ Հայը ներքնապէս կորսնցուցած էր իր ազգային ինքնութիւնն ու որակը բնորոշող ու պայմանաւորող արժէքներն ու արժանիքները։ Ազատ ու արժանապատիւ կեանքի եւ հոգեմտաւոր լոյսի արարման համար ամէն կարգի բռնութեան, կաշկանդումի եւ ստրկացման դէմ ծառացող Հայկ Նահապետի եւ Մեսրոպ Մաշտոցի մարմնաւորած ՀԱՅը ուծացման անդունդն ի վար թաւալգլոր անկումի մէջ էր։

Հարկ էր շրջել պատմութեան կործանարար անկումի ընթացքը։

Հարկ էր վերականգնել Հայաստան Աշխարհին եւ հայ ժողովուրդին ազգային նկարագիրն ու դէմքը՝ ե՛ւ էութեամբ, ե՛ւ աշխարհաքաղաքական իմաստով, ֆիզիքապէ՛ս։

Նիկոլ Աղբալեան ա՛յս առումով եղաւ առաքեալը հայ ազգային որակի եւ Հայաստան Աշխարհի ՀԱՅԱՑՄԱՆ՝ ինքնամաքրման եւ բիւրեղացման մեծ մարտահրաւէրին արժանաւորապէս ընդառա՛ջ քալելով, յաղթակա՛ն սլացք նուաճելով։

Ծնած Թիֆլիս՝ 1873ի Մարտ 24ին, Աղբալեան համեստ ընտանիքի զաւակ էր։ Թիֆլիսի Նեսիսեան վարժարանը եւ Էջմիածնի Գէորգեան Ճեմարանը աւարտելէ ետք, նուիրուեցաւ ուսուցչութեան եւ գրական¬քննադատական յօդուածներով կանոնաւորաբար աշխատակցեցաւ ատենի թիֆլիսեան հեղինակաւոր «Մուրճ» ամսագրին՝ անմիջապէս ուշադրութիւն գրաւելով եւ հռչակի արժանանալով։ Հակառակ նիւթական իր անձուկ պայմաններուն, ամէն ճիգ թափեց եւ յաջողեցաւ բարձրագոյն ուսման դասընթացքներու հետեւիլ Մոսկուայի, Փարիզի եւ Լօզանի համալսարաններուն մէջ։

Երիտասարդ տարիքէն Աղբալեան միացաւ Դաշնակցութեան եւ իր ամբողջ կեանքն ու հասարակական գործունէութիւնը կապեց իր պաշտած կուսակցութեան, որուն հոգեմտաւոր եւ բարոյական աւանդներու ստեղծման մէջ անզուգական ներդրում ունեցաւ։

1900ականներու սկզբնաւորութեան, Նիկոլ Աղբալեան արժանաւորապէս իրագործեց հայոց հոգեմտաւոր աշխարհի հայացման իր առաքելութեան առաջին փուլը։ Ռուսական եւ եւրոպական ազատախոհ ու յառաջադէմ արժէքներով հայ գրական-մշակութային կեանքը պատուաստելու եւ վերաշխուժացնելու ազգային ուղին հունաւորեց։ Եղաւ անբաժան զինակիցը Յովհաննէս Թումանեանի, որուն հետ ձեռնամուխ եղաւ Թիֆլիսի հայ երիտասարդ մտաւորականութեան «Վերնատան հանդիպումներ»ու կազմակերպումին եւ աշխուժացումին։ Դարձաւ դրօշակիրը գրական այն մեծ շարժումին, որ հայոց հոգեմտաւոր բազմադարեան հարստութեան վերանորոգումին մէջ տեսաւ եւ հաստատեց վաղուան հայ մշակոյթի որակական ոստումին ակունքները։

1909էն 1912 Աղբալեան վարեց Թեհրանի հայոց ազգային վարժարանի տնօրէնութիւնը, իսկ 1913ին՝ Թիֆլիս վերադառնալով, Արշակ Ջամալեանի հետ խմբագրեց Հ.Յ.Դ. պաշտօնաթերթ «Հորիզոն»ը, որ մինչեւ Հայաստանի անկախութեան կերտումն ու Հանրապետութեան հռչակումը արեւելահայ իրականութեան մէջ կատարեց հանրային լուսաւորումի մեծ գործ՝ ամբողջացնելով առաքելութիւնը Պոլսոյ Հ.Յ.Դ. պաշտօնաթերթ «Ազատամարտ»ին, որ արեւմտահայ իրականութեան մէջ մտաւորական հնոց դարձած էր։

Առաջին Աշխարհամարտի բռնկումին հետ, Նիկոլ Աղբալեան յառաջապահներէն եղաւ Հայոց Ազգային Խորհուրդի ստեղծումին՝ իր հեղինակութիւնն ու կազմակերպական շնորհը ծառայեցնելով Հայ Կամաւորական Շարժման կազմակերպումին ու յաղթարշաւին։ Իսկ երբ ռուսական զօրքերու նահանջին հետ Արարատեան Դաշտը լեցուեցաւ արեւմտահայ գաղթականութեամբ, Աղբալեան հոգածու հօր անձնուիրումով փարեցաւ գաղթականներու պատսպարման, սնման եւ բուժման դժուարին գործին։ Հայաստանի անկախացումով՝ պատգամաւոր ընտրուեցաւ յաջորդաբար Հայաստանի Խորհուրդին եւ Հայաստանի Խորհրդարանին՝ 1918-1919 պատմական նշանակութեամբ մեծ ներդրում ունենալով Հայաստանը թաթարներէ մաքրելու գործին մէջ։ 1919էն սկսեալ, Ալ. Խատիսեանի կառավարութեան մէջ ստանձնելով Լուսաւորութեան նախարարի պատասխանատուութիւնը, Աղբալեան հիմը դրաւ Երեւանի Պետական Համալսարանին, ինչպէս եւ ստանձնեց հովանաւորութիւնը Չարենցի օրինակով այլախոհ գրողներու եւ մտաւորականներու, ի սպաս հայ մշակոյթի եւ արուեստի պետական ծաղկումին։

Հայաստանի խորհրդայնացումէն ետք Աղբալեան իր կարգին, Փետրուար 9ին, ձերբակալուեցաւ եւ բանտ նետուեցաւ պոլշեւիկներու կողմէ, որոնց գործադրած չարչարանքներէն եւ հաւատաքննչական խժդուժութիւններէն փրկուեցաւ միայն Փետրուարեան համաժողովրդական ապստամբութեան շնորհիւ, երբ ըմբոստացած ժողովուրդը խուժեց բանտերը եւ պոլշեւիկեան կապանքներէն ազատ արձակեց իր պաշտած հերոսներն ու մտաւորական հեղինակութիւնները։

Ապստամբութեան ընկրկումէն ետք եւ Հանրապետութեան դաշնակցական ղեկավարութեան երկրէն հեռացումին հետ, Աղբալեան անցաւ Ատրպատական, ուրկէ կարճ ժամանակ անց մեկնեցաւ Աղեքսանդրիա՝ Եգիպտոս։ Մինչեւ 1928 մանկավարժական գործունէութիւն ծաւալեց Եգիպտոսի մէջ, ուր Լեւոն Շանթի հետ «Հայ Կրթական եւ Հրատարակչական Համազգային Միութիւն»ը հիմնելով՝ երկուքով անցան Պէյրութ (Լիբանան), ուր 1930ին հիմնեցին Համազգայինի «Հայ Ճեմարան»ը։

Մինչեւ 15 Օգոստոս 1947ի իր մահը, Լեւոն Շանթի կողքին անխոնջ կանգնելով՝ Աղբալեան ծաւալեց ե՛ւ մանկավարժական, եւ հայագիտական եռուն գործունէութիւն։ Դասաւանդեց Հայ Գրականութեան Պատմութիւն, Գրաբար հայերէն եւ Հայ Մատենագիտութիւն, նաեւ Ժողովրդային Լսարաններ կազմակերպեց, որպէսզի տարագիր ու գաղթական հայութեան լայն բազմութիւններուն փոխանցէ հայ մշակոյթի եւ արուեստի պաշտամունքը։

Այդ տարիներու իր տքնաջան աշխատանքին արգասիքը եղան գրական¬քննադատական, բանասիրական եւ ազգային¬գաղափարաբանական իր արժէքաւոր գործերը։ Այդ շարքին՝ «Սայաթ-Նովա» մենագրութիւնը, «Հայ Մատենագիտութիւն» դասագիրքը, «Մտածումներ Հ.Յ.Դաշնակցութեան մասին» կոթողական աշխատութիւնը ու համազգային հնչեղութեամբ առանձին դէմքերու եւ դրուագներու նուիրուած իր յօդուածները։

Առիթով մը եւ Ճեմարանի առաքելութեան անդրադառնալով՝ Աղբալեան գրած է, թէ «Ճեմարանը մի տաճար է, ուր կþաղօթեն հայ մշակոյթի սուրբերուն»։ Հայացման մեծ առաքեալին համար, խորքին մէջ, Հայաստանն ու հայ ժողովուրդն էին այդ «Ճեմարան»ը, ուր Աղբալեան Մեծ Հայուն անձը, կեանքն ու վաստակը անլռելի աղօթք մը եղան ի պահպանութիւն, օրհնութիւն եւ վերամկրտութիւն հայ հոգիի սրբութիւններուն։

Այդ ներշնչումով ալ Հայկական Ազատամարտի գաղափարական եւ բարոյական արժէքներուն անկրկնելի մեկնաբանն ու քարոզիչը եղաւ Աղբալեան, որ ԴԱՇՆԱԿՑԱԿԱՆՈՒԹԻՒՆ սորվեցուց իրերայաջորդ սերունդներուն, շարքային կուսակցականներ ըլլան անոնք թէ Հայաստանի ու հայութեան պաշտամունքով ապրող անկուսակցականներ։

Նիկոլ Աղբալեանի Աւանդը գաղափարական եւ բարոյական՝ հոգեմտաւոր վերանորոգման ու բիւրեղացման առիթ է Հայաստանն ու Հայը ոգեղէն պաշտամունքի աղբիւր դաւանող իւրաքանչիւր հայու համար։

Հայ մարդը միշտ ալ սորվելու բան եւ պատգամ պիտի գտնէ Դաշնակցականութեան անկրկնելի այս ուսուցիչին խորաթափանց մտածումներուն մէջ.

– «Դաշնակցականն իր անձին մէջ վերակազմում է նոր հայութեան տիպարը, բորբոքելով ժառանգական արութեան կայծերը, որ մնացած են անթեղուած եւ յարաճուն խիզախութեամբ խարանելով ու սպիացնելով ժառանգական ստրկութեան վէրքերը։

«Այս բարոյական յեղաշրջումը ամենից աւելի յատկորոշ գիծն է մեր կուսակցութեան։

«Սասունցի Դաւթի աւանդական տիպարն է, որ կուսակցութիւնը կենդանացնում է «դաշնակցական»ի մէջ, յեղաշրջելով մի դարաւոր մտայնութիւն։ Այս յեղաշրջման ճամբին «դաշնակցական»ը կորցնում է շատ անձնական շահեր եւ խզում է շատ թանկագին կապեր, բայց նրա աչքին չեն երեւում այդ կորուստները, որովհետեւ մի կողմից խթանում է Կանոնագրի» [դաշնակցականի երդման մէջ սահմանուած] պահանջը՝ «ամէն ջանք թափել», որին նա յանձնառու է դարձած, միւս կողմից կշտամբում կամ քաջալերում է նահատակ ընկերների թանկագին յիշատակը, որ հսկում է անմար. ընկերներ, որ ոչ մէկ բանով պակաս էին նրանից եւ յաճախ շատ բանով առաւել, եւ որոնք սակայն մեռան պայքարի ճամբին, կուսակցութեան դրօշը թողնելով իրան։

«Դաշնակցականն այսպիսով մի ուրոյն բարոյական աշխարհ է, ուրոյն ըմբռնումներով ու բարքերով, որ ստեղծում եւ սնուցանում է ուրոյն տիպարներ։

«Համեմատեցէք ուրիշ քաղաքական կուսակցութիւններ նրա հետ եւ կը տեսնէք անդնդախոր տարբերութիւնը։

«Սա ոչ թէ շահակից անձերի միութիւն է, այլ արիացող տիպարների ընկերութիւն։

«Այստեղ ոչ թէ անձնական եւ նիւթական շահն է, որ կապում է մարդկանց, այլ բարոյական ուխտի նոյնութիւնն է, որ դարձնում է ընկեր եւ Ծրագիր Կանոնագրի միութիւնը՝ համընթաց»։

Ն.