Պարտավոր ենք անշեղորեն իրականացնել Հռչակագրի 10-րդ հոդվածը, եթե ուզում ենք, որ ի կատար ածվեն նրա մյուս կետերը. Խ. Ստեփանյան

Խ. Աբովյանի անվան հայկական պետական մանկավարժական համալսարանի դասախոս, պ. գ. դ., պրոֆեսոր, ՀՅԴ Հայաստանի Գերագույն մարմնի կրթության և գիտության հանձնախմբի նախագահ Խաչատուր Ստեփանյանը գրում է.

«1990 թվականի օգոստոսի 23-ին Հայկական ԽՍՀ Գերագույն խորհրդի առաջին նստաշրջանում ընդունեց հռչակագիր Հայաստանի անկախութայն մասին։

Անկախության մասին հռչակագրի 10-րդ հոդվածում բառացիորեն գրված է. «Հայաստանի Հանրապետությունը ապահովում է հայերենի, որպես պետական լեզվի, գործառությունը հանրապետության կյանքի բոլոր ոլորտներում, ստեղծում ԿՐԹՈՒԹՅԱՆ, ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ և ՄՇԱԿՈՒՅԹԻ սեփական համակարգ» (ընդգծումն իմն է):

Եթե ուզում ենք, որ ի կատար ածվեն հռչակագրի մյուս կետերը, եւ մենք ունենանք մեր երազած Ազատ, Անկախ եւ Միացյալ Հայաստանը, պարտավոր ենք անշեղորեն իրականացնել հռչակագրի 10-րդ հոդվածը (բնավ միտք չունեմ թերագնահատել մյուս հոդվածները, բոլորն էլ կարեւոր են):

Կրթության և գիտության սեփական համակարգ ստեղծելու համար անհրաժեշտ է արձանագրել հետևյալ հաստատումները.

• Հայաստանում կրթությունը հսկայական ներուժ ունի, եւ նրա զարգացումը մեծապես կարող է փոխել հայաստանցու, հայ մարդու կյանքը:

• Կրթությունն ազդում է նաեւ անհատի ձեւավորման վրա: Որքան կրթված է մարդը, այնքան ավելի հեշտ է նա կարողանում լուծել խնդիրները շրջապատող աշխարհում:

• Մեր կրթական համակարգում ներդնել այնպիսի մոտեցումներ, որոնք, ավանդական մոդելի ազգային բաղադրիչների պահպանմամբ, հնարավորություն կտան ապահովել մեր համաչափ առաջընթացը: Պետք է համադրելի դարձնել տեսական գիտելիքները եւ իրական կյանքի պահանջմունքները:

• Հայաստանի Հանրապետության ապագայի կրթական համակարգը պետք է նպաստի ազգային շահերի լիարժեք սպասարկմանը, դառնա մեր սերունդներին հոգեւոր-մշակութային ժառանգության, ազգային արժեքների պահպանման եւ փոխանցման գերակա համակարգը:

• Կրթության միջոցով պետք է ձեւավորենք այնպիսի մարդկային կապիտալ, որը հնարավորություն կտա բնական ռեսուրսներից ոչ այնքան հարուստ Հայաստանը դարձնել մրցակցային երկիր:

• Հայաստանի Հանրապետության կրթական համակարգը, չնայած նախիկնում գործադրված ջանքերին, ունի բազմաթիվ հիմնախնդիրներ: Մենք ստիպված ենք հաղթահարելու մի շարք մարտահրավերներ: Այդ հիմնախնդիրների լուծումը եւ մարտահրավերների հաղթահարումը միայն կարող է երաշխավորել կրթության համաչափ եւ անհրաժեշտ զարգացումը Հայաստանում:

• Հայաստանին արնհրաժեշտ է ազգային կրթական մոդել՝ հստակ մշակված հայեցակարգով:

• Այլեւս անքննելի է այն համոզումը, որ կրթությունը պետք է առանձնացնել քաղաքականությունից, եւ սա պետք է լինի տարբեր տեսանկյուններից դիտարկելիս: Կրթությունը շարունակական գործընթաց է: Այն չպետք է վերանայվի ըստ քաղաքական հայեցողության: Կրթական գործընթացը չպետք է ծայայեցնել քաղաքական շահերին: Կրթությունը պետք է սպասարկի հասարակությանը:

Ելնելով ներոնշյալ հաստատումներից անհրաժեշտ է իրականացնել հետևյալ քայլերը.

Նախադպրոցական կրթության ոլորտում.

Հաշվի առնելով, որ նախադպրոցական կրթությունը կարեւորագույն դեր ունի անհատի սոցիալական ադապտացիայի գործում, ինչպես նաեւ անհատի ֆիզիկական, բարոյական եւ մտավոր զարգացման, մայրենի լեզվով հաղորդակցման, տարրական կարողությունների, վարվեցողության կանոնների ուսուցման, հայրենիքի նկատմամբ սիրո եւ նվիրվածության զգացումի ձեւավորման, ինչպես նաեւ հանրակրթության մեջ ներգրավմանը նախապատրաստելու առումով, անհրաժեշտ է.

• 3-6 տարեկան երեխաների համար նախադպրոցական կրթության հաս-անելիության ընդլայնում, հասցնելով 90-95 տոկոսի:

• Նախադպրոցական կրթության կազմակերպման ձեւերի բազմազանեցում:

• Նախադպրոցական այլընտրանքային, ծախսարդյունավետ մոդելների մշակում եւ ներդնում, առանձնահատուկ ուշադրություն դարձնելով ազգային փոքրամասնություններին, գյուղական եւ սահմանամերձ համայնքներին:

• Կրթության առանձնահատուկ պայմանների կարիք ունեցող երեխաների ներառման համար համապատասխան պայմանների ստեղծում:

• Նախադպրոցական ծառայությունների ֆինանսավորման արդյունավետ մեխանիզմների ներդնում:

Հանրակրթության ոլորտում.

Հաշվի առնելով, որ կրթական ընդհանուր գործընթացում առանցքային տեղ է հատկացված հատկապես հանրակրթությանը՝ անհրաժեշտր.

• Սահմանել հանրակրթական դպրոցի դաստիարակչական առաքելությունը:

• Բացառել դպրոցների պարտադիր ուսումնասիրության առարկայացանկից «Հայոց եկեղեցու պատմություն» եւ «Նախնական զինվորական նախապատրաստություն» առարկաների հնարավոր հանումը, հաշվի առնելով սերունդների ազգային դաստիարակության մեջ եւ մարտական պատրաստվածության մեջ նշված առարկաների հույժ կարեւորությունը:

• Կայացնել ավագ դպրոցը, հստակեցնել ավագ դպրոցի առաքելությունը, նաև հիմնական և միջնակարգ դպրոցներում կրճատել դասարաների աշակերտների ահմաներտների սահմաներտների ահմանելով առավեեն:

• Փոխել դպրոցների ֆինանսավորման սկզբունքը: Իջեցնել գործող դրույքաչափը, շաբաթական քսաներկու ժամից դարձնելով տասնութ:

• Վերանայել դպրոցների կառավարման խորհուրդների հարցը, դրանք դարձնելով պրոֆեսիոնալ: Փոխել տնօրենների ընտրության կարգը: Սահմանել տնօերենների ներկայացրած ծրագրերի իրականացման ընթացքի վրա պարբերական վերահսկողության մեխանիզմներ, ներառելով ծրագրով նախատեսված աշխատանքների հրապարակային հաշվետվությունների ձեւաչափը:

• Երեխաներին չներքաշել քաղաքական գործընթացների մեջ:

• Թեթեւացնել առարկայական ծրագրերը, բովանդակային առումով համապատասխանեցնել երեխայի կրթական մակարդակին:

• Դպրոցները շենքային պայմանների եւ նյութատեխնիկական բազայի հագեցմամբ դարձնել սովորողների համար հրապուրիչ եւ իրապես համապատասխանեցնել գործող սաննորմերի պահանջներին:

• Օրենսդրական համապատասխան փոփոխությունների ճանապարհով էականորեն խստացնել օտար լեզվով ուսուցմամբ դպրոցներում հայ երեխաների ներգրավման չափանիշները:

• Բացառել դպրոցների հետագա օպտիմալացումը: Բոլոր համայնքներում, այդ թվում լեռնային, բարձրլեռնային եւ սահմանամերձ, ապահովել ուսումնական հաստատությունների բնականոն գործունեությունը, անկախ դպրոցահասակ երեխաների թվից: Հնարավորինս բացառել հեռավոր գյուղական դպրոցներում բազմահամակազմ դասարանների հանգամանքը:

• Դպրոցները դարձնել երկարօրյա, լուծելով այն սովորողների դասապատրաստման խնդիրը, որոնք, պայմանավորված իրենց ծնողների զբաղվածության խնդրով, ուսման մեջ թերանում են:

• Վերականգնել ուսուցչի, մանկավարժի հանդեպ հասարակության ունեցած նախկին հարգանքը: Դա պետք է դառնա համընդհանուր քարոզչության առարկա:

• Հստակեցնել և համակարգել այն ծրագրերը, որոնք, որպես կարճաժամկետ ուսուցում րակակացվում են դպրոցակաների շրջանում:

Բարձրագույն կրթության ոլորտում.

Հայաստանի տնտեսական, ճարտարագիտական եւ հասարակական զարգացումը մեծապես պայմանավորված է որակյալ բանրձրագույն կրթական համակարգով : Այս տեսակետից անհրաժեշտ է.

• Վերանայել եւ արդիականացնել բուհերի կրթական ծրագրերը, որոշ առարկաներ տեղափոխել ավագ դպրոց:

• Ուշադրություն դարձնել բուհերի միջազգայնացմանը, օտար լեզվուներով դասավանդմանը: Հայկական բուհերին բերել միջազգային վարկանիշային աղյուսակներ:

• Ապահովել բարձրագույն կրթության հավասար մատչելիություն հասարակության բոլոր խավերի համար:

• Ներդնել բուհերի ֆինանսավորման այլընտրանքային տարբերակներ (օրինակ, բուհական գիտության հաշվին), աշխատավարձերը միայն ուսանողների հաշվին չպետք է ձեւավորվեն: Խթանել բարձրագույն կրթության եւ գործարար միջավայրի համագործակցությունը, խրախուսել բարձրագույն կրթության մեջ մասնավոր ներդրումնեը: Ապահովել բուհ-աշխատաշուկա գործուն եւ արդյունավետ կապը: Կրթության գործընթացը դիտարկել կրթություն -գիտություն-արտադրություն եռամիասնության մեջ:

• Վերանայել որոշ մասնագիտությունների մագիստրոսական ծրագրերը, դրանք տեւողությունը եւ նպատակահարմարությունը: Մագիստրատուրայում հետազոտական ծրագրերին զուգահեռ զարկ տալ կատարողական հմտությունների զարգացմանը:

• Հայաստանյան բուհերում ներդնել միասնական կրեդիտային համակարգ:

• Նվազագույնի հասցնել ոչ պետական բուհերի քանակը: Պետական բուհերի օպտիմալացումն իրականացնել խելամիտ կերպով:

• Լուրջ ուշադրություն դարձնել մարզային բուհերին: Դրանք դիտարկել նաեւ որպես մարզերում մտավորականության կենտրոնացման վայրեր: Խնդիրը դիտարկել նաեւ ժողովրդագրական տեսանկյունից: Շիրակի մարզում հաճելի հավակնոտ տրամադրություն կա Գյումրին համալսարանական կենտրոն դարձնելու առումով: Գյումրին, թե մտավոր ռեսուրսների, թե աշխարհագրական, թե կլիմայական (շատ շոգ չէ) պայմանների եւ այլ առումներով կարող է դառնալ այդպիսին:

• Մշակել բուհ ընդունվելու ավելի արդյունավետ մոդել:

• Քայլեր ձեռնարկել Հայաստանը տարածաշրջանային համալսարանական կենտրոն դարձնելու կամ, նվազագույնը, արտասահմանցի ուսանողների համար Հայաստանում բարձրագույն կրթություն ստանալը հրապուրիչ դարձնելու ուղղությամբ:

• Համալսարաններում ապահովել գիտության զարգացման համար անհարժեշտ մասնագետների տարրական բազայի ստեղծումը:

Գիտության ոլորտում.

Հաշվի առնելով, որ Հայաստանում գիտությունը բախվել մի շարք խնդիրների. գիտական ավանադական առաջատար ճյուղերի անկում, երիտասարդ գիտնականների արտահոսք, գիտության ոչ բավարար ֆինանսավորում, ոչ արդյունավետ կազմակերպում, ինչպես նաեւ այն, որր սահմանափակ բնական ռեսուրսների պայմաններում, Հայաստանի ապագան զարգացած գիտության մեջ է, անհրաժեշտ է:

• Նախանշել գիտության գերակա ուղղությունները: Առանձնահատուկ տեղ տալ ՀՀ անվտանգության համակարգի կարիքներին, ապահովել անխափան ֆինանսավորում:

• Ձեւավորել գիտության եւ առաջատար տեխնոլոգիաների ոլորտի զարգացման կայուն համակարգ:

• Ապահովել համապատասխայն կադրային բազայի կայուն աճը:

• Վերականգնել եւ զարգացնել գիտության նյութատեխնիկական բազան ու ենթակառուցվածնքերը:

• Երիտասարդ կադրերի ներհոսքով ապահովել կայուն սերնդափոխություն գիտության ոլորտում:

• Հիմնարար գիտական հետազոտությունները վերցնել պետական անվերապահ հովանավորության ներքո:

• Խթանել մասնավոր բիզնեսի կապը գիտության հետ:

• Ապահովել ՀՀ ԳԱԱ անխափան գործունեությունը, հստակեցնել գիտության կառավարման կարգը:

• Ընդլայնել գիտության ոլորտում միջազգային համագործակցությունը:

• Ապահովել հայագիտության ոլորտի առաջնային զարգացումը»: