Դիակներ` Եփրատում

…Մայիս մէկի առաւօտուն կանուխ ընկերներով Եփրատի եզերքը գացինք։ Երբ դէպի գետը կու գայինք, տեսանք, որ սեւ կոյտեր կը ծփան Եփրատի ջուրերուն վրայ։ Արաբներ, զինուորներ խումբ խումբ կեցած եւ հետաքրքրուած կը դիտէին այդ կոյտերը։ Յանկարծ աղաղակ մը բարձրացաւ.

- Հայեր են, հայե՜ր…

Մօտեցայ եւ թուրք զինուորի մը հարցուցի.

- Ի՞նչ են ասոնք։

- Հէ՜, խայիններ, պատասխանեց, ձեր հայերու դիակներն են, չէ՞ք գիտեր, թէ ինչե՜ր պատահեր են վերերը:

Չէինք ուզեր հաւատալ եւ մօտենալով գետափին, սկսանք շտապել հոսանքն ի վեր դէպի երեւցող կոյտերը։

Ցորեկը լոյս աչքով ակնապիշ կը դիտէինք։ Մինչեւ Մայիս 5-ը անցան օրական  150-200 դիակ առանց հաշուելու գիշերն անցածները: Այսպէս տեւեց մինչեւ մայիս 28-29-ը, հետզհետէ օրական թիվը նուազելով։

Իրար կապուած դիակներու կոյտերը կը սահէին, կ՚անցնէին անդադար։ Կային նաեւ կանանց դիակներ, որոնց երկու բազուկներուն տակ եւ սրունքներուն մէջ մէյմէկ մանուկ կապուած էին։ Կիները բոլորովին մերկ էին եւ դեռատի։ Նոյն այդ խոռոչին մէջ հանդիպեցայ մօտ 14 տարեկան աղջկայ մը դիակին։ Հեռուէն որ կու գար սեւ կոյտ մը կ՚երեւար միայն։

Երբ մեր կողմը հասաւ, ալիքը զայն նետեց ափունքը, ուր յորձանքին մէջ պահ մը դառնալով, մնաց։

Առաջին պահուն ուռած մասեր միայն կ՚երեւային, փորը սեւ եւ գորշ եւ ստինքները ուռած դիակներու նման, ոտքերը ջուրին մէջ կախուած էին եւ պղնձագոյն ազդրերը կը կրէին վէրքերու հետքեր։ Ոտքերէն կախուած էր պատռտած ճերմակեղէնը, որը ցեխով եւ արիւնով պղծուած էր։ Ձեռքերը քնքուշ էին եւ կապուած հաստ պարանով մը. դէմքը կորսուած էր ջուրին վրայ:

Թուրք մը պատրուակելով որ մանուկները պիտի տանի, լաւ մարդոց խնամքներու պիտի յանձնէ, Սամսաղի գիւղացիներէն եւ թուրքերու ձեռքէ հաւաքուած մանուկներէն 70 հոգի կ՚առնէ մակոյկ մը կը լեցնէ եւ կ՚ըսէ թէ Եփրատի վրայով Ճարապլուս պիտի բերէ` անկէ Հալէպ անցընելու համար։

Երբ կը հասնին Սիւրիւրկէճի (Սուրբ Փրկիչ) մօտ, ուր ջրվէժ մը կայ եւ մեծ յորձանք մը կը կազմէ, եւ որ վերջին ծայր վտանգաւոր է մակոյկներու համար, փայտ մը կը կոտրէ մակոյկէն, ինքը կը նետուի ջուրը եւ լողալով կը հասնի գետեզրը։ Մանուկներու մակոյկը անտէր եւ առանց ղեկի կը հասնի յորձանքին, կը շրջի անմիջապէս եւ սարսափահար մանուկները ցիր ու ցան պահ մը կը դառնան յորձանքին մէջ։ Կէս ժամ չանցած 70 փոքրիկ դիակներ կ՚ուղեւորուին հոսանքն ի վար։ Թուրքը գետեզրը կեցած կը հսկէ եւ կը սպասէ, մինչեւ որ վերջին մանուկն անհետանայ, ուրկէ ետքը կը դառնայ իր գիւղը…

Ազատեան Լ., Հայ որբերը մեծ եղեռնի, գիրք երրորդ, Լոս Անճելըս, 2002, 263 էջ, էջ 144-146: