Նոյեմբերի 20-ին տեղի կունենա «1964 թ․աքսորյալների և Ստամբուլի հույների 60-ամյակը» համաժողովը

Էդվարդ Տանձիկյան

«Իստոս» հրատարակչությունը և Հրանտ Դինք հիմնադրամը կազմակերպում են «1964 թ․ աքսորյալները և Ստամբուլի հույները․ 60-ամյակ» խորագրով գիտաժողով։ Ինչպես հայտնի է, Ստամբուլի հնագույն բնակիչներից հույների թիվը սեփական քաղաքում այսքան նվազելու հիմնական պատճառը 1964 թ․ ընդունված աքսորի որոշումն է։ Այս որոշմամբ Ստամբուլում բնակվող ազգությամբ հույները մի քանի շաբաթվա ընթացքում արտաքսվեցին, իսկ Ստամբուլի տասնյակ հազարավոր հույներ, այդ թվում՝ Թուրքիայի քաղաքացիներ, բաժանվեցին քաղաքից, որտեղ նրանք ծնվել, մեծացել և ձևավորել են իրենց ինքնությունը։ Այս հարցը կքննարկվի նոյեմբերի 20-ին կայանալիք մեկօրյա համաժողովում, որին կմասնակցեն աքսորի ականատեսները։ Շատ փորձագետներ և գիտնականներ իրենց զեկուցումներով կմասնակցեն Ֆեների Մարաշլի դպրոցում կայանալիք համաժողովին։ 1964 թ․ աքսորի և այդ թեմայի նշանակության մասին զրուցեցինք համաժողովի մասնակիցներից Յորգոս Կացանոսի և Իլայ Ռոմեն Օրսի հետ, ով համաժողովին հանդես կգա բացման խոսքով։

Իլայ Ռոմեն Օրս․ “Այս խնդիրները չեն կարող փակվել՝ «ժամանակին հույներ եղել են» նոստալգիայով.

Ի՞նչ տեղի ունեցավ 1964 թ.։

1964 թ․ Թուրքիայի Հանրապետության կառավարության կողմից ընդունված անակնկալ որոշմամբ Ստամբուլի հունական համայնքի մոտավորապես մեկ երրորդը տեղահանվեց։ Պաշտոնական տվյալներով՝ այս որոշումից տուժել է 12764 մարդ, սակայն մինչև 30 հազարանոց համայնքը, ներառյալ նրանց ընտանիքի անդամները, ստիպված են եղել հանկարծակի արտագաղթել։ Այս հարկադիր գաղթը շատ կարևոր է, քանի որ այն ոչ միայն զգալիորեն նվազեցրեց ստամբուլցի հույների թիվն ու ազդեցությունը քաղաքում, այլև պատմական բեկումնային կետ դարձավ, որը փոխեց Ստամբուլի ժողովրդագրական դեմքը: Հույները, ովքեր չնայած բազմաթիվ հալածանքներին, ինչպիսիք են “Ունեցվածքի հարկը” կամ 1955 թ. սեպտեմբերի 6-7-ի իրադարձությունները, համառորեն չէին լքել Ստամբուլը, գաղթի այս ամենամեծ ալիքը տեսան միայն այն պատճառով, որ հարկադրված էին պետության կողմից և ակամա արտաքսվել: Նրանք, ովքեր ստիպված են եղել հեռանալ Ստամբուլից 1964 թ․, մինչ օրս իրենց անվանում են «ապելաթիս», որը նշանակում է «վտարյալ/աքսորյալ»։ Թեև դարասկզբին նրանք կազմում էին քաղաքի բնակչության գրեթե քառորդը, և դար առաջ նրանց թիվը գերազանցում էր հարյուր հազարը, ենթադրվում է, որ անցած 60 տարիների ընթացքում շարունակական ճնշումների պատճառով նրանց թիվը շարունակել է նվազել, և այսօր Ստամբուլի հույն բնակչությունը մոտավորապես 1500-2000 է: 20-րդ դարում Ստամբուլի հույների այս արմատական ​​վերափոխումը և՛ քաղաքային համայնքի փոքրամասնութենացման, և՛ քաղաքի ու երկրի մշակութային միատարրացման պատմությունն է: 1964-ի տեղահանությունները շատ նշանակալի գործընթաց են, որը շրջադարձային է այս երկակի պատմության մեջ:

Ո՞րն էր այս աքսորի պատճառը։

1964 թ․ արտաքսման պատճառն այն էր, որ այդ մարդիկ ունեին Հունաստանի քաղաքացիություն։ Ստամբուլում հույն քաղաքացիների ներկայության նախապատմությունը հետևյալն է. Ստամբուլի հույները, որոնք ազգային պետություններից շատ ավելի հին պատմություն ունեն, ազգայնացման գործընթացում տարբեր քաղաքացիություններ են ստացել. երբեմն, նույնիսկ միևնույն ընտանիքում, կարող են լինել տարբեր ազգությունների անհատներ, ինչպիսիք են թուրքերը, հույները և նույնիսկ ֆրանսիացիները, գերմանացիները և իտալացիները: Այս իրավիճակը, որը պայմանավորված էր հույների կոսմոպոլիտ համայնք լինելուց, և՛ հայտնի էր, և՛ ընդունված՝ պետությունների կողմից, և՛ երաշխավորված՝ իրավապես: 1923 թ․ Լոզանի պայմանագրի համաձայն Ստամբուլի հույն բնակչությունն ազատված էր բնակչության փոխանակումից՝ անկախ նրանց քաղաքացիության կարգավիճակից։ Մինչև 1918 թ․ հոկտեմբերի 30-ը Ստամբուլում հաստատված հույները ստացել են «էթաբլի» կոչվող կարգավիճակ և հաստատվել են բոլոր իրավունքները, որոնք պետք է ունենար տեղի ժողովուրդը։ Հետագայում այս իրավունքները կրկին երաշխավորվեցին մի շարք կանոնակարգերով, որոնք հայտնի են որպես բարեկամության պայմանագրեր՝ ստորագրված Աթաթուրքի և Վենիզելոսի միջև 1930 թ․։

1964 թ․ մարտի 16-ին Թուրքիան միակողմանիորեն դադարեցրեց այդ համաձայնագրերից մեկը՝ «Բնակության, առևտրի և նավագնացության համաձայնագիրը»։ Ըստ այդմ, մոտ հազար մարդ անմիջապես արտաքսվել է իբր «վնասակար գործունեություն» իրականացնող։ Մեկ այլ հոդվածում կար «երկրի պաշտպանությանն ու ընդհանուր անվտանգությանը վերաբերող հարցեր» արտահայտությունը։ Հազարավոր հույն քաղաքացիներ բանտարկված են հայտարարվել՝ պնդելով, որ իրենք կողմ են եղել այդ ժամանակ մոլեգնող Կիպրոսի հակամարտությանը և ստիպել են ստորագրել այդ հարցի վերաբերյալ խոստովանական փաստաթուղթ։ Տեղահանվածների անունները տպագրվել են օրաթերթերում և հայտնվել բոլորին։ Մոտ 13 հազար հույներ տուժել են դրանից։ Նրանց կեսը ապօրինի է ճանաչվել՝ չերկարացնելով իրենց բնակության թույլտվությունը, որը մինչ այդ ինքնաբերաբար երկարաձգվել է։ Տեղահանումը իրականացվել է մի շարք գործադրումներով, որոնցից է տեղահանվածների ողջ ունեցվածքի բռնագրավումը։ Հույներին ընդամենը երկու շաբաթ ժամանակ է տրվել հայրենիքը լքելու համար, և թույլ են տվել իրենց հետ տանել ընդամենը 200 լիրա, այսինքն՝ 20 դոլար և 20 կիլոգրամ բեռ։

Ինչու՞ է 1964 թ․ դեպքը կոչվում աքսոր: Աքսորյալների հետ կապված առերեսում եղե՞լ է։

1964-65 թթ. այս գործելաոճը, որը ներառում էր կառավարության միակողմանի որոշմամբ Հունաստանի քաղաքացիների բռնի գաղթն ու արտաքսումը Թուրքիայից, մենք անվանում ենք 1964 թ. աքսոր։ Ասում ենք՝ աքսոր, որովհետև տեղում բնակվող և հաստատված բնակչության հանկարծակի, առանց որևէ հանցանքի, խախտելով ինչպես երկրի օրենքները, այնպես էլ միջազգային պայմանագրերը, նրանց կամքին հակառակ, առանց առարկելու իրավունքի և առանց լսելու տեղահանումը կարող է միայն աքսոր կոչվել: Աքսոր բառը կարևոր է, քանի որ պատմությունը գրված է բառերով, բայց որոշ բառերի վրա տաբու է դրված, և այդպիսով դժվարացնում են պատմության հետ առերեսումը:

Սակայն աքսորը պետք է աքսոր անվանել, որ եթե նման ամոթալի գործելաոճը սկսի կրկնվել, մարդիկ գոնե հիշեն հին ցավերը և կանգնեն դրանց դեմ, նույնիսկ եթե չկարողանան կասեցնել դրանք։ «Այլևս երբեք» ասելը բավարար չէ, քանի որ, ցավոք, աշխարհի և մեր երկրի պատմության մեջ մենք կրկին ու կրկին հանդիպել ենք նմանատիպ իրադարձությունների, վերապրում ենք դրանք, նորից կվերապրենք։ Կարևորը գիտակցելն է, թե ինչ է կատարվում, հասկանալ պատճառները, տեսնել հետևանքների չափերը և չլռել։ Ցավոք, կարելի է ասել, որ 1964 թ․ տեղահանությունների նման տրավմատիկ պատմական շրջադարձի հետևանքները հիմնականում անուղղելի են և անդառնալի։ Սակայն դա չի նշանակում, որ այն կարելի է հերքել՝ «եղել-պրծել է, ինչ անենք, հուսանք՝ չի կրկնվի» ասելով։ Երբ խոսքը գնում է այնպիսի իրադարձության մասին, որն ունի այդքան լուրջ հետևանքներ և այդքան ցավ է պատճառում, այն, ինչ պետք է անել, առաջին հերթին առերեսվելն է: Սա պահանջում է թափանցիկ կերպով հանրությանը հայտարարել խնդրի մասին, հանրությանը բաց իրազեկում, անհայտ հարցերի ուսումնասիրություն ու քննարկում: Սակայն իրադարձություններից անմիջականորեն տուժողներին, խնդրի հասցեատերին և նույնիսկ գործողությունների զոհ դարձած համայնքին պետք է ուշադիր լսել: Թեև երկար ժամանակ է անցել, սակայն տարագիր սերունդը մեծ մասամբ դեռ կենդանի է մեզանում։ Նրանց փորձառությունները, հիշողությունները և նույնիսկ ապագայի ցանկությունները պետք է առաջնահերթ լինեն: Այս առերեսումը, փոխադարձ քննարկումը, որոշումը, թե ինչպես են իրականացվելու ապաքինումն ու փոխհատուցումը, կարող է կատարվել ինչպես անհատների հետ, այնպես էլ ինստիտուցիոնալ կերպով: Հույների կողմից իրենց իրավունքները պաշտպանելու նպատակով ստեղծված ասոցիացիաները, համերաշխության շրջանակները և տարբեր նախաձեռնությունները կարող են դասվել այդ հաստատությունների շարքին: Այս նախաձեռնությունները, ինչպես անհատական, այնպես էլ ինստիտուցիոնալ, պետք է իրականացվեն քաղաքացիական հասարակության, ազգային կառավարության և միջազգային կազմակերպությունների մակարդակով: Հակառակ դեպքում այս խնդիրները չեն կարող կոծկվել «Այլևս երբեք» ասելով կամ «մի ժամանակ հույներ են եղել» նոստալգիայով։ Լավատեսությունը լավ է, բայց պետք է հասնել խնդրի արմատին, հետազոտել, խորը վերլուծություններով քննել ու հասկանալ։

Ի՞նչ է արվել այս թեմայով մինչ հիմա։

1964 թվականից անցել է վաթսուն տարի, բայց, ցավոք, այս երկար ժամանակն ավելի շատ ծառայեց իրադարձությունները մոռանալուն, քան դրանք ըմբռնելուն: Ցավոք սրտի, թեև դա շատ կարևոր է, բայց քիչ հայտնի հարց է, և քիչ փորձ է արվել այն օրակարգում պահելու։ Անհատական ​​փոքրիկ հետազոտություններն ու նախաձեռնությունները մի կողմ թողնելով՝ 1964 թ․ տեղահանություններին անմիջականորեն առնչվող ամենակարեւոր իրադարձությունները տեղի ունեցան 2014 թ․, որը համընկավ աքսորի 50-ամյակի հետ։ Այդ տարի, որպես խումբ, այդ թվում՝ ես, մեծ դեր ունեցանք Ստամբուլի Բիլգի համալսարանում լայն մասնակցությամբ գիտաժողով կազմակերպելու գործում: Հետագայում այստեղ ներկայացված նյութերի մի մասով կազմվել է գիրք և հրատարակվել “İletişim” հրատարակության կողմից։ Զուգահեռաբար «Բաբիլ» ասոցիացիայի կողմից կազմակերպվել է «20 դոլար 20 կիլո» ցուցահանդես։ Ավելի փոքրամասշտաբ հանդիպումներն ու շնորհանդեսները շարունակվեցին նաև հաջորդ տարիներին, սակայն այս տարի դրանք կրկին ակտիվացան։

Ինչպե՞ս սկսվեցին համաժողովի նախապատրաստական ​​աշխատանքները:

Այս տարվա ապրիլին Աթենքում Ստամբուլի հույների համընդհանուր ֆեդերացիայի հետ կազմակերպած միջոցառումից հետո մենք բանակցություններ սկսեցինք Հունական հիմնադրամների ասոցիացիայի հետ՝ Ստամբուլում նմանատիպ հանդիպում կազմակերպելու համար: Նոյեմբերի 20-ին Ֆեներ Մարաշլը դպրոցում կայանալիք գիտաժողովով, որը կանցկացվի «Իստոս» հրատարակչության և Հրանտ Դինք հիմնադրամի աջակցությամբ, նպատակ ունենք տարբեր առումներով հանրային օրակարգում պահել 1964 թ․ տեղահանությունը։ Կեսօրից առաջ պանելներում գիտնականները և նոր հետազոտողները, ովքեր փորձագետներ են այս թեմայով, կքննարկեն 1964 թ․ իրադարձությունները՝ իրենց սոցիալական, իրավական և մշակութային հարթության վրա: Կեսօրից հետո մենք կզրուցենք և կլսենք տեղահանությունների մարդկային ծավալի մասին հենց Ստամբուլի հույներից, ովքեր 1964 թ․ իրադարձությունների անձնական վկաներն են: Միաժամանակ կցուցադրվեն 1964 թ․ աքսորյալների մասին պատմող երկու ֆիլմ՝ նրանց ռեժիսորների մասնակցությամբ։ Մեր նպատակն է ավելի լավ պատկերացում տալ այս կարևոր պատմական իրադարձության մասին, որը ազդում է մեզ բոլորիս վրա մի միջավայրում, որն առաջնահերթություն է տալիս ընդհանուր մարդկային զգացմունքներին և Ստամբուլ քաղաքի ներառական մշակույթին ու կյանքի պրակտիկային՝ հեռու քաղաքական բաժանումներից և նախապաշարմունքներից: Սպասում ենք բոլորիդ։

Յորգոս Կացանոս. Հունաստանում ապրող մարդիկ մինչ օրս իրենց անվանում են «պոլիտես», որը նշանակում է «քաղաքացի, քաղաքի բնակիչ»

Ի՞նչ եք կարծում, 1964 թ․ աքսորի հարցը բավարա՞ր չափով է հայտնի Թուրքիայում:  Սրա հետ կապված՝ արդյոք դա դեռևս մի թեմա՞ է, որը քննարկվում է և որի շուրջ ուսումնասիրություններ են կատարվում Հունաստանում։

1964-ի տեղահանությունը, այսինքն՝ ազգությամբ հույն քաղաքացիների արտաքսումը, ովքեր տասնամյակներ, երբեմն սերունդներ շարունակ ապրել են Ստամբուլում, քննարկվում էր Թուրքիայում նույնքան, որքան փոքրամասնությունների դեմ իրականացված այլ դեպքերը, ինչպիսիք են “Ունեցվածքի հարկը” կամ սեպտեմբերի 6-7-ի ջարդերը, և դա Թուրքիայի և Հունաստանի հավաքական հիշողության մեջ գտնվող ձևավորված հարց չէ: Այս իրադարձությունը մի քանի տարվա ընթացքում հանգեցրեց Ստամբուլի հունական համայնքի ժողովրդագրական քայքայմանը անկախ նրա անդամների քաղաքացիական պատկանելությունից: Ինչպես մյուս հակափոքրամասնութենական դեպքերը, 64-ի հույն աքսորյալների մեջ կա «առաջ և հետո» տարբերակում՝ և՛ հեռացողների, և՛ մնացածների առումով: 1964 թ. հետո, մինչ հունական համայնքի և պատրիարքարանի անդամները փորձում էին կանխել բնակչության արտագաղթը, հույները, ովքեր շարունակում էին ապրել այստեղ, հետևում էին, թե ինչպես են անհետանում տեղական հղման կետերը․ եկեղեցիների ու դպրոցների դատարկության պատճառով նրանք ստիպված եղան նոր պայմանների առաջ կանգնել։ Մյուս կողմից, այս բռնի տեղահանված հույն բնակչությունը ջանքեր է գործադրում այլ երկրներում նոր կյանք սկսելու համար։ Իհարկե, երբ 2000-ականների սկզբին Հունաստանում թողարկվեց «Մի պտղունց համեմունք» ֆիլմը, այն մեծ աղմուկ բարձրացրեց: Հունաստանի մասին կարող ենք ասել, որ Ստամբուլի հույները շարունակում են ոգեկոչման միջոցառումներ կազմակերպել, և այս համատեքստում 1964 թ․ աքսորը հիշվում է ստամբուլցիների կողմից։ Այնուամենայնիվ, կարող եմ ասել, որ հետազոտությունը և, ի վերջո, ակադեմիական հարթությունը երբեմն ավելի ինտերակտիվ է: Հունաստանում 1964-ի թեմայի նկատմամբ հետազոտական հետաքրքրության բացակայությունը կապված է Թուրքիայում հետազոտական հետաքրքրության բացակայության հետ: Այսինքն՝ թարգմանելով հետազոտությունը՝ երկու լեզուներով էլ կարելի է ավելի լայն լսարան ձեռք բերել։ Այնուամենայնիվ, երկար տարիներ աշխատելով որպես գրավաճառ Հունաստանում և իմ անձնական փորձից ելնելով, կարող եմ ասել, որ Ստամբուլի նկատմամբ հետաքրքրությունը գրականություն ընթերցողների համար դեռ շատ մեծ է։

Աքսորից անցել է 60 տարի։ Կա՞ որևէ ընդհանուր թեմա, որը Հունաստանում գրավեց ձեր ուշադրությունը տեղի ունեցած միջադեպի կենդանի վկաների հետ անցկացված բանավոր հարցազրույցներում: Օրինակ՝ առճակատման ակնկալիք։ Որովհետև բռնությամբ են լքել։ Կամ կարոտ։

Նախ, պետք է ասել, որ աքսորված հույն քաղաքացիները հրամանագրի պատճառով չեն կարողացել Ստամբուլ վերադառնալ մինչև 1988 թ․։ Եթե ​​սա հաշվի առնենք, ապա կան ոչ միատարր պատկերացումներ այն հարաբերությունների մասին, որ Ստամբուլի հույները հեռվից զարգացրել են իրենց հայրենիքի նկատմամբ։ Համենայնդեպս, 1960-1970-ական թթ․ Հունաստանում ասոցիացիաների ստեղծումը և այդ ասոցիացիաներին հույների անդամակցության աճը՝ անկախ նրանց քաղաքցիությունից, ցույց են տալիս, որ շատ մարդիկ փորձում են գոնե մտավոր կապ հաստատել իրենց քաղաքների հետ։ 1990-ականներից ի վեր որպես զբոսաշրջիկ այցելողների ընդհանուր բնութագրիչները նրանց ընդհանուր տեղեկատու վայրերն են և այն, թե ինչպես են նրանք կրում Ստամբուլի հետ կապված ինքնության «ներկայացումը» մինչև մեր օրերը: Այսինքն՝ նրանք այցելում են իրենց թաղերը, եկեղեցին, որտեղ հաճախում էին Ստամբուլում ապրելու ժամանակ, իրենց դպրոցներն ու գերեզմանները, որտեղ թաղված են իրենց նախնիները։ Սա կարելի է մեկնաբանել որպես հույների կողմից սիրված քաղաքի փորձառությունների նորացում: Ի վերջո, այն փաստը, որ դեռևս Հունաստանում ապրողները իրենց անվանում են «պոլիտես», այսինքն՝ քաղաքբնակներ/ստամբուլցիներ, ցույց է տալիս, որ մարդկանց մեծ մասը չի խզել իր կապերը Քաղաքի հետ։

Համաժողովի ծրագիրը կներաառվի այս համարում, բայց միգուցե դուք էլ ցանկանաք ասել մեկ-երկու նախադասություն։

Նախքան համաժողովին անդրադառնալը, մի բան ավելացնեմ։ Այս իրադարձությունը կարևոր է նաև istos հրատարակչության համար, քանի որ այն անուղղակիորեն կարելի է համարել «64-ի արդյունք»: Մինչև 1964 թ․ հետո մնացածների հանրային տարածքն էլ ավելի էր սահմանափակվել, հունարենով գրքերի տպագրությունը նույնպես դադարեց, և գրախանութներ չմնացին։ Եթե ​​դիտարկենք այս համատեքստում, «istos» հրատարակչությունը կարելի է համարել որպես «64-ի աքսորի դեպքերի» ուշացած արձագանք: Աքսորի 60-ամյակի կապակցությամբ “istos”-ի թիմի նպատակներից մեկն է հայտարարել ու հիշեցնել հունական աքսորը հասարակական դաշտում և ի վերջո այն գրառում կատարել քաղաքի պատմության մեջ։ “Հիշողության կենտրոնի” հետ համատեղ պատրաստել ենք փոդքասթների շարք և շուտով պատրաստվում ենք այն հրապարակել: Այս փոդքասթի շարքի հիմնական թեման 1964 թ․ աքսորն է: Այս միջադեպի հիման վրա տարբեր գիտակարգերի հետազոտողներ կուսումնասիրեն միջադեպի տարբեր ասպեկտներ: Բացի այդ, ավելի տեղական մակարդակով մենք կազմակերպեցինք միջոցառում այս թեմայով Կղզիների թանգարանում՝ Պատմության հիմնադրամի հետ համագործակցությամբ: Հրանտ Դինք հիմնադրամի հետ համատեղ մեր կազմակերպած համաժողովը նույնպես կարելի է գնահատել այս շրջանակներում։ Նոյեմբերի 20-ին Մարաշլը հունական դպրոցում անցկացվող գիտաժողովին ականատես կլինեն 1964 թ․ շրջանն ապրած տեղահանված մարդիկ և կխոսեն խնդրի մասին։ Երիտասարդ հետազոտողները նույնպես կներկայացնեն իրենց ներդրումը այս թեմայով գիտաժողովում, որը կհյուրընկալի նաև ակադեմիական աշխարհի գործիչների հայեցակարգային քննարկումները: Համաժողովի շրջանակներում կցուցադրվեն Մելիքե Չափանի «Մենք նորից կհանդիպենք. Իմրոզի 1964 թ․ հիշողությունը» վավերագրական ֆիլմը և Ստամբուլից Թասոս Բուլմետիսի «Մի պտղունց համեմունք» ֆիլմը: Անհամբերությամբ սպասում ենք այդ օրվան։

https://www.agos.com.tr/tr/yazi/31302/60-yilinda-1964-surgunleri-ve-istanbullu-rumlar-konferansi-20-kasim-da

Թարգմանեց Տիգրան Չանդոյանը

Akunq.net