Ադրբեջանում շիաների ձերբակալությունների նոր ալիքի շուրջ

Վերջին օրերին Ադրբեջանում շիա մահմեդականների նկատմամբ ձերբակալությունների ու ճնշումների աճի միտում է նկատվում, ինչը հարուցել է իրավապաշտպան խմբերի և միջազգային կազմակերպությունների լայնածավալ անհանգստությունն ու դատապարտումը: Իլհամ Ալիևի վարչակարգի գործողությունները թե՛ երկրի ներսում, թե՛ դրա սահմաններից դուրս առավել խորացրել են մտահոգություններն ու անհանգստությունները կրոնական ազատության և մարդու իրավունքների շուրջ: Գաղտնիք չէ, որ Ադրբեջանի կառավարությունը՝ նախագահ Ի. Ալիևի գլխավորությամբ, խոսքը և կրոնական ազատությունները սահմանափակելու երկարամյա պատմություն ունի։ Վերջին տարիներին ռեժիմը թիրախավորել է երկրի շիա մահմեդական համայնքը, որը բնակչության զգալի մասն է կազմում։

Զեկույցներ են հայտնվել շիայական մզկիթների նկատմամբ հսկողության ավելացման, կրոնական առաջնորդների կամայական ձերբակալությունների և կրոնական հավաքների վրա հարձակումների մասին: Կառավարությունը նաև սահմանափակումներ է մտցրել կրոնական կրթության վրա՝ դժվարացնելով շիայական ճեմարանների ազատ գործունեությունը: Ավելին, ռեժիմը մեղադրվում է շիա մահմեդականներին թիրախավորելու և ահաբեկելու համար իրավական համակարգն օգտագործելու մեջ, ընդ որում, շատ ակտիվիստներ և գիտնականներ բախվում են անհիմն մեղադրանքների և անարդար ու շինծու դատավարությունների հետ:

Ավելին, շիաների նկատմամբ բռնաճնշումները սառեցնող ազդեցություն են ունեցել Ադրբեջանում կամարտահայտման, խոսքի և հավաքների ազատությունների առաջընթացի վրա: Շատերն այժմ վախենում են բարձրաձայնել կամ բողոքել կառավարության կամայականությունների, սոցիալ-քաղաքական անարդարության դեմ՝ խուսափելով հաշվեհարդարից կամ որպես ծայրահեղական ու ահաբեկիչ պիտակավորվելուց:

Ադրբեջանում շիաների դեմ բռնաճնշումները հատկապես մտահոգիչ են՝ հաշվի առնելով երկրի միջկրոնական լարվածության պատմությունը: Շիա մահմեդականները նախկինում բախվել են խտրականության և բռնության մեծ ալիքի, և կառավարության վերջին գործողությունները սպառնում են էլ ավելի սրելու այդ լարվածությունը:

Միջազգային իրավապաշտպան կազմակերպությունները դատապարտել են Ադրբեջանի կառավարության գործողությունները և կոչ արել վերջ տալ երկրում շիա մահմեդականների նկատմամբ բռնաճնշումներին։ Միավորված ազգերի կազմակերպությունը նույնպես մտահոգություն է հայտնել Ադրբեջանում կրոնական համայնքի իրավունքների և ազատությունների վատթարացման առիթով։

Ասվածի համատեքստում շատ կարևոր է, որպեսզի միջազգային հանրությունը շարունակի ճնշում գործադրել Ադրբեջանի կառավարության վրա՝ պաշտպանելու համար բոլոր կրոնական խմբերի իրավունքներն ու կրոնական ազատության և հանդուրժողականության սկզբունքները: Ադրբեջանում շիաների թիրախավորումը մարդու իրավունքների բացահայտ խախտում է, և միջազգային հանրության պարտականությունն է ռեժիմին պատասխանատվության ենթարկելն իր անօրինական գործողությունների համար:

Անդրադառնալով երկրի ներսում շիաների ձերբակալությունների նոր ալիքի պատճառներին՝ պետք է նշել, որ շիաների նկատմամբ բռնաճնշումների հիմնական պատճառներից մեկը պայմանավորված է հասարակության նկատմամբ վերահսկողությունը կորցնելու՝ իշխանության վախերի հետ։ Ադրբեջանում իշխող վարչակարգը՝ նախագահ Ի. Ալիևի գլխավորությամբ, հայտնի է նաև իր ավտորիտար գործելակերպով և այլախոհությունը ճնշելու քաղաքական օրակարգով, իսկ շիա հոգևորականներն ու ակտիվիստները բոլոր ժամանակներում եղել են իշխող վարչակարգի ամբողջատիրական քաղաքականության քննադատներն ու ընդդիմադիրները՝ պայքարելով Ադրբեջանում բնակվող տեղաբնիկ ժողովուրդների և շիա հավատացյալների իրավունքների ու ազատությունների համար։
Կառավարության պատասխանն այս այլակարծությանը եղել է շիա հոգևորականներին և ակտիվիստներին ձերբակալելը, ամենատարբեր շինծու մեղադրանքներով բանտարկելն ու կալանավայրերում հոգեբանական և ֆիզիկական բռնության ենթարկելը։ Այս ամենը շիաների համայնքում մի կողմից վախի մթնոլորտ է ձևավորել, ինչի հետևանքով շատերը ստիպված են եղել փախչելու երկրից կամ գործունեությունը ընդհատակում շարունակելու, մյուս կողմից էլ, չնայած իշխանական բռնություններին, շարունակելու համառ պայքարը։

Սոցիալական տիրույթում շատ է քննարկվում նաև Պաղեստինում Իսրայելի կողմից իրականացվող արաբների կոտորածի ու դրա խորապատկերին Իսրայելի հետ Ադրբեջանի ջերմացող հարաբերությունների և առաջինին արդբեջանական նավթի վաճառքի թեման։

Փորձագետները կարծում են, որ Ի. Ալիևը փորձում է ձերբակալությունների միջոցով ճնշել բողոքի ալիքը, որը տարածվում է երկրում՝ պայմանավորված մահմեդականների կոտորածի հարցում ադրբեջանական իշխանությունների որդեգրած կրավորական պահվածքով։

Ադրբեջանում շիաների ձերբակալությունները, հավանաբար, ուղղակիորեն կապված չեն Պաղեստինի պատերազմի կամ Ադրբեջանի և Իսրայելի գործընկերության հետ, սակայն ավելի սերտորեն կապված է ներքաղաքական գործընթացների դինամիկայի հետ, ինչպիսին է երկրի կրոնական լանդշաֆտի նկատմամբ վերահսկողությունը պահպանելու կառավարության ջանքերը:

Թեև Ադրբեջանն ամուր գործընկերային հարաբերություններ ունի Իսրայելի հետ, մասնավորապես պաշտպանության և անվտանգության առկա համագործակցությունը, քիչ հավանական է, որ երկրում շիաների ձերբակալությունները պայմանավորված լինեն հատուկ այս գործընկերության հետ: Սակայն բոլորովին բացառված չէ, որ շիաների և հասարակական-քաղաքական ակտիվիստների նկատմամբ կառավարության գործողությունները կարող են ազդել այլ երկրների, այդ թվում՝ Իսրայելի հետ ունեցած հարաբերությունների վրա։

Ընդհանուր առմամբ, երկրում շիաների ձերբակալությունների փաստը վերլուծելիս կարևոր է դիտարկել Ադրբեջանում առկա կոնկրետ համատեքստը և դինամիկան, այլ ոչ թե դրանք վերագրել բացառապես արտաքին գործոններին, ինչպիսիք են Պաղեստինում պատերազմը կամ Ադրբեջանի գործընկերությունը Իսրայելի հետ:

Ադրբեջանը և Իսրայելը վերջին տարիներին ամուր գործընկերություն են հաստատել՝ հիմնվելով ընդհանուր շահերի և փոխադարձ հարգանքի վրա։ Այս հարաբերությունները պայմանավորված են մի շարք գործոններով, ներառյալ ռազմավարական շահերը, տնտեսական համագործակցությունը և մշակութային կապերը: Իսրայելը Ադրբեջանին ռազմական օգնություն է տրամադրել՝ 44-օրյա պատերազմի և դրան հաջորդած իրադարձությունների ընթացքում, անուղղակիորեն մասնակցել է արցախահայերի ցեղասպանությանն ու Արցախի բռնազավթմանը, ի վերջո, Իսրայելը երևացող ու աներևույթ տարբեր միջոցներով Ադրբեջանն օգտագործում է Իրանի դեմ։

Տնտեսական առումով Ադրբեջանը և Իսրայելը նույնպես ամուր գործընկերային հարաբերությունների հիմքեր են դրել, ընդ որում, երկու երկրների միջև առևտուրն ու ներդրումները աճում են: Իսրայելը նշանակալի ներդրող է Ադրբեջանի էներգետիկ ոլորտում, մասնավորապես՝ նրա նավթի և գազի պաշարների շահագործման գործընթացի զարգացման մեջ։ Դրա դիմաց Ադրբեջանը Իսրայելին հասանելիություն է տրամադրել դեպի իր շուկաներ և ռեսուրսներ՝ նպաստելով երկկողմ առևտրի խթանմանը:

Ադրբեջանում շիա մահմեդականները հաճախ դժգոհություններ են հայտնել կառավարության կողմից խտրականության և իրենց համայնքի մարգինալացման վերաբերյալ: Սա հանգեցրել է երկրի ներսում բողոքի ցույցերի և անհնազանդությունների, որոնք էլ, իրենց հերթին, ազդել են Իսրայելի հետ հարաբերությունների վրա: Իսրայելի շիա մահմեդականները նույնպես բախվում են մարտահրավերների, այդ թվում՝ կրոնական ազատությունների սահմանափակումների և կառավարությունում ներկայացված չլինելու դրսևորումներով:

Ըստ էության, ակնհայտ է, որ Ադրբեջանում շիաների և հասարակական-քաղաքական ակտիվիստների ձերբակալությունների և ճնշումների հետևանքները կործանարար կարող են լինել Ադրբեջանի շիայական համայնքի համար, քանի որ Ադրբեջանը, չնայած իր կենսակերպով ու քաղաքական կողմնորոշմամբ առավելապես աշխարհիկ պետության օրինակ է, սակայն պաշտոնական խոսույթում հռչակված է որպես շիայադավան պետություն։ Ըստ էության, վերոնշյալ ձերբակալությունների և բռնաճնշումների խորապատկերին քանդվել են բազմաթիվ ընտանիքներ, իրավապահ համակարգի ապօրինությունների հետևանքով հարազատները միմյանցից բաժանվել են առանց որևէ հստակ ապացույցների և ընթացակարգի: Արդարադատության համակարգում թափանցիկության և հաշվետվողականության բացակայությունը շիա հավատացյալների շրջանում միայն ավելացրել է անարդարության և հալածանքի զգացումը:

Ակնհայտ է, որ Ադրբեջանում շիա մահմեդականների ձերբակալություններն ու ճնշումները մարդու իրավունքների բացահայտ խախտում են և պետք է դատապարտվեն միջազգային հանրության կողմից։ Կառավարությունը պետք է պատասխան տա իր գործողությունների համար և ճնշում գործադրի, որպեսզի երկրում ապահովվի շիաների անվտանգությունն ու ազատությունը։ Աշխարհը պետք է համերաշխ լինի ճնշվածների հետ և աշխատի բոլորի համար ավելի ներառական և արդար հասարակություն ստեղծելու ուղղությամբ։

Լիանա Պետրոսյան

«Դրօշակ» թիվ 6, 2024թ.