«Հայաստանի եւ Ադրբեջանի վրա ավելի շատ ամպեր են կուտակվում» Թոմաս դե Վաալ

Արևելյան Եվրոպայի և Կովկասի հարցերով մասնագետ, Կարնեգի Եվրոպա Հիմնադրամի ավագ հետազոտող Թոմաս դե Վաալի https://carnegieeurope.eu/ կայքում լույս տեսած հոդվածի թարգմանությունն ամբողջությամբ։

Սովորական իրավիճակում Հարավային Կովկասում բռնությունների վերջին աճը շատ ավելի մեծ ուշադրություն կգրավեր:

Սեպտեմբերի 13–14-ը Հայաստանի տարածք ադրբեջանական լայնածավալ ներխուժման հետևանքով զոհվել է մոտ 300 զինվոր։ Հայաստանն ասում է, որ իր զինվորներից 202-ը և հինգ քաղաքացիական անձ զոհվել կամ անհետ կորել են։ Ադրբեջանն իր կորուստները գնահատել է 80 զինվոր։ Չմոռանանք, որ սրանք փոքր բնակչություն ունեցող երկրներ են, որտեղ այս սարսափելի թվերն էլ ավելի ուժեղ արձագանք են գտնում։

Հրադադարը կանգնեցրել է 2020 թվականի քառասունչորսօրյա պատերազմից ի վեր բռնության ամենածանր ալիքը երկու երկրների միջև, սակայն ադրբեջանական ուժերը, ըստ երևույթին, դեռ վերահսկում են տարածքները Հայաստանի սահմանամերձ շրջաններում:

Ի՞նչ է պատահել

Վերջին մարտերը տեղի ունեցան երկու առաջնորդների՝ Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևի և Հայաստանի վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանի միջև Բրյուսելում ԵՄ միջնորդությամբ բարձր մակարդակով բանակցությունների չորրորդ փուլից ընդամենը երկու շաբաթ անց, որտեղ առաջընթաց էր արձանագրվել: Կարևոր է նաև արձանագրել, որ այս գործողությունները հետևեցին Ռուսաստանի ռազմական ձախողմանը Խարկովում:

Որոշ լրատվամիջոցներ մոլորեցնող կերպով նկարագրում են մարտերը որպես սահմանային բախումներ և հղում են անում Լեռնային Ղարաբաղի վիճելի տարածքին, որն ավելի քան երեսուն տարվա հակամարտության վայրն է: Բայց Ղարաբաղում, որտեղ այժմ տեղակայված է ռուսական խաղաղապահների բազան, կամ իսկապես ադրբեջանական տարածքում՝ մարտեր տեղի չեն ունեցել. այդ ամենը եղել է Հայաստանի տարածքում։

Ադրբեջանը հայտարարում է, որ եղել են հայկական «սադրանքներ», ինչը չի կարող ստուգվել: Ականատեսները նկարագրում են ռազմական օբյեկտների և քաղաքացիական ենթակառուցվածքների ուժեղ գնդակոծությունները, ի թիվս այլ վայրերի՝ Սոթք գյուղում և առողջարանային Ջերմուկ քաղաքում, որի քաղաքացիական բնակչությունը տարհանվել է: Կան արժանահավատ տեղեկություններ վայրագությունների և զոհված երկու հայ կին զինվորների մարմինների սարսափելի անարգման մասին:

2020 թվականի պատերազմում ճնշող հաղթանակ տանելուց ի վեր, Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևը օգտագործել է այն, ինչ բարձրաստիճան ադրբեջանցի պաշտոնյան ինձ նկարագրել է որպես «հարկադրական դիվանագիտության» ռազմավարություն Հայաստանի դեմ՝ բանակցությունների և ուժի խառնուրդ:

2020 թվականին նպատակներից շատերին, բայց ոչ բոլորին հասնելուց հետո, Ալիևը նոր նպատակներ ունի։ Այդ նպատակներից առաջինը Հայաստանին «Խաղաղության պայմանագիր» ստորագրել ստիպելն է, որով նա պետք է հրաժարվի Ղարաբաղի նկատմամբ պահանջներից: Երկրորդը՝ հայ-ադրբեջանական սահմանի սահմանազատման հարցն է, որը պետք է իրականացվի Ադրբեջանին շահեկան տարբերակով։ Երրորդը՝ նոր երկաթուղային գիծն է, որը պետք է անցնի Հայաստանի տարածքով և կապ հաստատի Նախիջևանի հետ․ այսպես կոչված «Զանգեզուրի միջանցքը»՝ ոնվազագույն ստուգումներով և հսկողությամբ:

Բռնության վերջին փուլը 2020 թվականից ի վեր ամենադաժանն ու վտանգավորն է: Այն կարծես թե ուղղված է նույնքան Ռուսաստանի, որքան Հայաստանի դեմ: Ռուսաստանը պարտավոր է աջակցել Հայաստանին ինչպես երկկողմ պաշտպանական պայմանագրի, այնպես էլ Հավաքական անվտանգության պայմանագրի կազմակերպությանը (ՀԱՊԿ) նրանց համատեղ անդամակցության պատճառով։

Ռուսաստանը պարտավոր է աջակցել Հայաստանին ինչպես երկկողմ պայմանագրի, այնպես էլ Հավաքական անվտանգության պայմանագրի կազմակերպությանը (ՀԱՊԿ) նրանց համատեղ անդամակցության շրջանակներում։ Բայց Ռուսաստանն ունի նաեւ Ուկրաինայի խնդիրը: Ադրբեջանը մտադիր է ապացուցել, որ Ռուսաստանը հապաղում է աջակցել իր դաշնակցին, իսկ ՀԱՊԿ-ն ընդամենը «թղթե վագր» է, ինչը ցուցադրում է նաեւ այդ կազմակերպության ձախողումը Ղրղզստանի եւ Տաջիկստանի սահմանային հարձակումների հարցում։

Այս ամբողջ տարվա ընթացքում Հայաստանն ու Ադրբեջանը բանակցություններ են վարել Եվրոպական խորհրդի նախագահ Շառլ Միշելի միջնորդությամբ։ Անցյալ շաբաթ տեղի ունեցած բռնությունը չի նշանակում, ինչպես պնդում էին որոշ մեկնաբաններ, որ բանակցությունները կեղծիք էին կամ ժամանակի վատնում: Նրանք իրականում բավականին առաջընթաց էին գրանցել։

Երկու կողմերն ամռան սկզբին համաձայնության եկան տրանսպորտային երթուղիների շուրջ պայմանավորվածությունների հարցում, սակայն ռուսները բարձրաձայնեցին մի շարք բարդությունների մասին, որոնք դադարեցրեցին ամեն ինչ: Ամառվա ընթացքում նրանք ինտենսիվ աշխատեցին միջպետական պայմանագրի տեքստերի վրա՝ Ադրբեջանի պահանջով, Ղարաբաղի հայերի իրավունքների եւ անվտանգության դրույթներով՝ Հայաստանի պահանջով։

Խնդիրը, որը 1991 թվականից ի վեր հետապնդում է հայ-ադրբեջանական հակամարտության բոլոր միջնորդներին. ոչ ոք գին չի վճարում «ոչ» ասելու համար։ Վատ պահվածքի համար դատապարտումը թույլ է՝ ինչպես անցյալ շաբաթվա ադրբեջանական գործողությունների համար, ճիշտ այնպես, ինչպես 2020 թվականից առաջ երկու կողմերի կոպիտ պահվածքի համար: Առաջնորդները կարծում են, որ կարող են հրապարակավ հրաժարվել այն ամենից, ինչի մասին պայմանավորվել են մասնավոր հանդիպումներում և դրանով ժամանակ շահել համար կամ ուժ գործադրել։

Կա նաև «forum shopping»-ի խնդիր։ Ռուսաստանը շարունակում է մնալ անմիջական շահեր ունեցող միջնորդ, նույնիսկ եթե նրան չեն վստահում որպես ազնիվ միջնորդի։ Մոսկվան նաև հանդես է եկել խաղաղության պայմանագրի նախագծով, որն անորոշ ժամանակով հետաձգում է Ղարաբաղի կարգավիճակի հարցը, մի բանաձև, որը հայերին ավելի շատ է դուր գալիս, քան եվրոպական առաջարկը:

Միաժամանակ, Միացյալ Նահանգները, չնայած վճռականորեն աջակցում էր ԵՄ-ին, նաև նոր հույսեր ներշնչեց Հայաստանին՝ Կովկասում նոր բանագնաց նշանակելով Ֆիլ Ռիկերին, ով նշվում է նաև որպես ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի համանախագահ՝ նախկին միջնորդական մեխանիզմը, որը ձեռնտու Երևանին: Իսկ ԱՄՆ Կոնգրեսի խոսնակ Նենսի Փելոսիի կայծակնային համերաշխության այցը Հայաստան հակասական հաղորդագրություններ է պարունակում։

ԵՄ-ն երկիմաստ տպավորություն է թողնում․

Հուլիսին Եվրահանձնաժողովի նախագահ Ուրսուլա ֆոն դեր Լեյենը ադրբեջանական գազ գնելու առաքելությամբ այցելել էր Բաքու։ Իր հրապարակային ելույթում նա Ադրբեջանին անվանել է «հուսալի, վստահելի գործընկեր» և որևէ անգամ չի նշել «խաղաղություն» կամ «հակամարտություն» բառերը։ Ադրբեջանցիները սա մեկնաբանեցին որպես մեծ PR հաղթանակ։

Ինչ էլ որ եղած լինի, սա կարող է լինել այն պահը, երբ նախագահ Ալիևը գերագնահատել է իր կարողությունները: Վերջին մարտերը խարխլել են Ալևի լուրջ զրուցակցի՝ Հայաստանի վարչապետ Փաշինյանի դիրքերը երկրի ներսում, ով, չնայած ներքին ընդդիմությանը, պարտավորվել էր բանակցություններ վարել ինչպես Ադրբեջանի, այնպես էլ Թուրքիայի հետ։

Այս դեպքերը նաև առաջին անգամ տարակարծություններ են առաջացրել Ադրբեջանի ներսում, նույնիսկ նրանց մոտ, ովքեր աջակցում էին 2020 թվականի պատերազմին: Խաղաղության կողմնակից շարժման մասնակիցը դատապարտվել է երեսուն օրվա ազատազրկման։ Մի նշանավոր անկախ փորձագետ Ալիևին անվանել է «մաքսիմալիստ» ու «իրեդենտիստ» և մեղադրել նրան Հայաստանի հետ հաշտություն կնքելու պատմական հնարավորությունը վատնելու մեջ:

Քանի որ հուղարկավորություններ տեղի են ունենում և՛ Հայաստանում, և՛ Ադրբեջանում, այժմ նոր ջանքեր են գործադրվելու առաջնորդներին բանակցությունների սեղան վերադարձնելու համար:

Որպեսզի Շառլ Միշելի գործընթացը, որն այս պահին միակ կենսունակն է, հաջողության հասնելու որևէ հնարավորություն ունենա, պետք է շատ ավելի ուժեղ աջակցություն ստանա Եվրոպական հանձնաժողովի, ԵՄ անդամ երկրների և Միացյալ Նահանգների կողմից: Եթե ​​այն դադարեցվի կամ ձախողվի, ապա դրա երկու մռայլ այլընտրանքներն այն են, որ գլխավոր միջնորի դերը կրկին կանցնի Մոսկվային, կամ, ավելի վատ՝ երկու կողմերը կպատրաստվեն հաջորդ պատերազմին: