Պատրաստվե՛ք, Կիկոսը վերադառնում է

Մարտի 21-ին ժամը 20-ին BOBS pub-club-ում /Թումանյան 26 ա/ տեղի կունենա Արմեն Օհանյանի «Կիկոսի վերադարձը» գրքի շնորհանդեսը: Մուտքը` գրքով: Այն կարող եք ձեռք բերել տեղում եւ միայն շնորհանդեսի օրը գիրքը կարժենա 1500 դրամ: Գրքի խմբագիրը Զավեն Բոյաջյանն է:

                                                        ***

«Վա՛յ, Կիկոս ջան, վա՜յ...»
մի խումբ հարազատ կանայք

Քեզ համար ես ընդամենը հորինովի մոր մտացածին զավակ եմ: Մենք հաստատ ծանոթ ենք. անունս Կիրակոս է, բայց բոլորն ինձ կարճ ասում են Կիկոս: Մեր տան աստված Հովհաննեսը մահվանս լուրը հասցրել է ամբողջ ժողովրդին: Բայց մեր բարի, իմաստուն արարիչն ինձ այդպես էլ ողորմի չտվեց. թե հոգեհացիս գար, հոգիս հանգիստ կլիներ ու չէր ձգտի վերածնվել: Թե ողորմաթաս բարձրացներ ու ասեր' ափսոս Կիկոս, մարդիկ հետեւից կասեին' հազար ափսոս: Բայց էդպես չեղավ, ու գուցե բարին էլ դա էր:
Իրենից հետո, երկար, շատ երկար ման էի գալիս մեկին, որ պատմեմ իրական կյանքիս պատմությունը, ու վերջը գտա: Անունն Արմեն է, էս տողերի հեղինակն է: Բարդ ենք հարաբերվում, լեզու չենք գտնում: Հեղինակս ուզում է հաղթահարել իմ մահվան պատմությունը, քանի որ համոզված է. իր ժողովրդի հետագա հաջողությունը Թումանյանի հեքիաթները վերապրելուց է կախված: Նրա հասկանալով' հայկական ժամանակը քարացել է երեք հզոր հեքիաթի մեջ. «Ձախորդ Փանոսը» հայի անցյալն է, հայի բախտը, որ չի բերել, «Քաջ Նազարը »' ներկան, հայոց երազն ու երազանքը, իսկ «Կիկոսի մահը »' վախն ապագայի նկատմամբ: Ու որոշեց սկսել վերջից: Ես նրա ասածները չէի հասկանում ու երբեք էլ չեմ հասկանա, բայց օգտվեցի գրառումներ անելու իր սովորույթից ու պատմեցի' ինչ հիշում էի ու ինչ որ կարեւոր էր ինձ համար' սկզբից մինչեւ վերջ:
Դեռատի մորս ուղարկեցին ջրի, ու նա կանաչ, վիթխարի ընկուզենու տակ (այսուհետ' Հաստաբուն) տեսիլք ունեցավ: Օրիորդ մայրս ուժեղ վախ ապրեց' տեսնելով մեկի մահը, որ դեռ չէր ծնվել. եւ այդ մեկը ես էի: Մորքուրներս ու տատս վրա-վրա վրա հասան, բաժանեցին մորս չեղած զավակին կորցնելու վախը ու քանի որ պարզ գյուղացի կինարմատ էին, լաց եղան, որ անցնի: Պապս անթաղում քելեխ տվեց, որ իր կույս աղջիկների մեջ մտած սարսափը դուրս գա ու չբերություն չբերի: Ու չբերեց...
Ես իրականում ծնվեցի իմ հայտնի մահից երեք տարի անց: Հենց որ ծնվեցի, մայրս միանգամից ճանաչեց ինձ. «Վա՜յ, քոռանամ ես, էս իմ տեսած Կիկոսն ա. աչքերը, բերանը, ճակատը, քիթը... Վա՜յ, Կիկոս ջան »: Մորքուրներս ու տատս լուռ համաձայնեցին, որովհետեւ իրենք էլ էին ինձ տեսել ու համոզված էին, որ ես եմ' Կիկոսը: Սրա մասին հետագայում տատս ինձ պատմեց, ասեց' պապդ կռիվ- ղալմաղալ արեց, թե նորածնի վրա մեռածի անուն եք դնում, համոզում էր, որ ես ես չեմ, ուղղակի ախպեր ենք, նման ենք, բայց կնանիք մնացին անսասան:
Իմ մահը մեր գյուղում իրական դեպք էր. բոլորը գիտեին, հիշում էին' ոնց մերոնք անմեռել ու անգերեզման սուգուշիվան արեցին, բայց քանի որ պապս քյասիբ աշխատավոր ու արդար մարդ էր, երեսներիս չէին խնդում, քելեխիս էլ սաղ գեղը մի մարդու պես եկել էր: Ասում են' էս պատմությունը հետո մեր գյուղից մի մարդ քաղաքի բազարում պատմել էր ու տենց գնացել հասել էր Թումանյանի ականջին:
Ես շատ փոքր երեխա էի, որ տատս առաջին անգամ մահվանս պատմությունն ինձ արեց: Ոչ վախեցա, ոչ լաց եղա, ուղղակի չհավատացի, մտածեցի' չարություն եմ արել, պատժում են: Բայց տատիս խոսքերն ընդմիշտ մնացին հիշողությանս մեջ.
-Դրա համար էլ, Կիկոս ջան, քեզ ծառ հելնել չի կարելի. որ վեր ելնես, ցած ընկնես' սաղս դարդից կկոտորվենք:
Չեմ հիշում' առաջին անգամ ոնց հայտնվեցի աղբրի մոտ, բայց հիշում եմ, որ պապս ինձ ջրի չէր ուղարկում. արգելված վայր էր: Ուրեմն, աղբյուր գնալս չեմ հիշում, բայց երեխեքի հետ հաստատ գնացել էի: Երեւի Հաստաբունն էնքան բարձր ու անհասանելի էր, որ բարձրանալու փորձ էլ չէի արել: Լավ հիշում եմ մենակ, թե ոնց տանն իմացան ու ինձ մի լավ քոթակեցին:
Արդեն դպրոցական էի: Իմ մահն էին հանձնարարել, որ սովորենք, բայց ես վաղուց անգիր գիտեի: Վարժապետս հարցրեց.
- Կիկոս, մահդ սովորե՞լ ես:
- Հա:
- Դե՛, ասա:
Ուրախ-ուրախ արտասանում եմ: Ասում եմ' գդակը պոպոզ ու ձեռքով ցույց եմ տալիս դիմացս դրած գդակս, իբր էս էլ' ապացույց: Հասա մորս ողբին' «Վա՜յ, Կիկոս ջան, վա՜յ...», ու լացը չոքեց բկիս: Արտասուքս կուլ եմ տալիս, կուլ չի գնում, զռոցս կապեցի: Երեխեքը հռհռում են, վարժապետս էլ չի դիմանում, հետներն ընկած' ծիծաղից թուլացել է: Ու սկսվեց: Էդ օրվանից օրուարեւ չտեսա. գյուղի բոլոր երեխեքը հետեւիցս ձեն էին տալիս, ավելի համարձակները' առաջս կտրում, կնկա ձեւ տված' խփում էին ծունկ ու գլխի, տնազ անում. «Վա՜յ, բալա ջան...»: Կռիվ էի անում, շորերս պատռտած' տուն գալիս: Տատս լուռ հանվացնում էր, մածուն տալիս, որ ուտեմ, ինքն էլ' հազար կարկատան արած շորշիրթս նորից կարկատում: Հատկապես ազդվում էի, որ մոտիկ ընկերներս էին ինձ վրա ծիծաղում: Խաղում էինք իրար հետ, սիրում էինք իրար, չարություն չկար, բայց մեկ էլ տեսար' մեկը հիշում էր. «Վա՜յ, Կիկոս ջան...», ու բոլորն անխտիր սկսում էին կչկչալ:

Ինձ մի կերպ զսպելով' գցում էի տատիս գիրկն ու սկսում լաց լինել, թաքուն, որ պապս չտեսներ, որովհետեւ չէր սիրում երեխու լաց տան մեջ: Էդ ժամանակ տատս ասում էր. «Մի գերանն ինչ էր' չթաղեցինք, որ երեխես էս տեսակ չմղկտա »: Դա էլ պատմություն ուներ. հարեւան գյուղից մի նորահարս երազին հա երեխա էր կորցնում, մինչեւ որ մարդը մի գերանից տիկնիկ սարքեց, շոր-մոր հագցրին, դրին պստիկ դագաղի մեջ ու տարան թաղեցին: Դրանից հետո էդ կինը յոթ տղա, հինգ աղջիկ էր բերել: Տատս մեկ էլ ասում էր. «Տեսնես աշխարքում էլ սենց խոխա կա՞, որ ինքն իրա վրա էսքան լաց եղած լինի»:
Էդ տարին, որ դպրոցում իմ մահն էինք անցնում, մի իրական մահ եկավ մեր տուն. հերս մեռավ: Չոբան տնփեսա, բայց շատ սիրուն մարդ էր, շվի էր սարքում ինձ համար, մեկ-մեկ էլ' հետը տանում սար: Հենց սարում էլ մի մոլորված գառան խաթեր գնաց դառավ գելի բաժին (կներեք, ավելի սիրուն բան մտքովս չանցավ. էս կերպարն ավելորդ էր. հեղ.' Ա.Օ.):
Հիշում եմ հորս իրական մահն ու իմ անիրական մահը գումարվել էին իրար, շատ ծանր էի տանում:
Երազ տեսա: Լուսնյակ գիշերով աղբրի մոտ եմ, մի մատ երեխա: Ոտքիս վրայով չիշիկի տաք շիթը հոսում թափվում է աղբրի մեջ: Գիտեմ, որ վատ բան եմ անում, դրանից համ վախում եմ, համ էլ մի տեսակ լավ եմ լինում: Չիշիկս չի վերջանում. հա գալիս ու գալիս է: Տաք շեռաջրերն աղբրի սառը ջրի հետ խառնվել, բարձրացել են մինչեւ գոտկատեղս ու շարունակում են արագ բարձրանալ: Ջուրը հասավ վզիս, մի քիչ էլ, ու կլցվի բերանս, կխեղդվեմ: Ձեռքերս ջրից հանում եմ վեր, ասես օգնություն եմ աղերսում: Մեկ էլ Հաստաբնի ճյուղերն իջնում են վրաս, բռնում բազուկներիցս ու տանում-բերում, շպրտում վերեւ: Թռչում եմ վեր, հասնում լուսնին, իջնում եմ ցած, ճղները գրկում են ինձ ու նորից թռցնում օդ: Մեկ էլ' ճըռռռռռռռթ...
Արթնացա, տակս թաց էր: Սկսեցի տակս թրջել ու գիշերները վեր թռչել:
Մեծացել եմ, կլինեմ տասներկու-տասներեք տարեկան, բայց դեռ տակս թրջում եմ: Գյուղում գաղտնիք պահել չի լինի. մարդիկ գիտեն, բայց ձեն չեն հանում: Մերոնք էլ բան չեն ասում, տակս բան-ման են գցում, որ դոշակս չթրջվի: Համոզված եմ, որ գիժ եմ, հիվանդ եմ, ու ինձ նման ոչ մեկը չկա ամբողջ աշխարհում: Ինքնամփոփ եմ դարձել ու ձայներ եմ լսում' լուսնյակ գիշերներին: Չեմ քնում, որ տակս չանեմ: Հաստաբունը կանչում է իր մոտ: Վախենում եմ: Չի կարելի. մերս կիմանա, տատս, մորքուրներս կիմանան, պապս կիմանա, ու բոլորը դարդից կկոտորվեն: Բայց չեմ դիմանում: Թաքուն-թաքուն վազում եմ աղբրի մոտ: Կանգնել եմ դիմացը ու դողում եմ: Լվացվում եմ աղբրի ջրով' իբր քունս փախչի, բայց քունս չի էլ տանում, որ փախչի: Ձեռքս դնում եմ կեղեւին, մարմինս փշաքաղվում է: Երկու ցատկով ելա վրան, ձեռքս գցեցի առաջին ճյուղին, էնպես հմտորեն, ասես ամբողջ կյանքս ծառից չեմ իջել: Նստել եմ հարմար սաղարթի մեջ, թիկն եմ տվել ինձանից գոհ ու էդպես էլ' քնել:
Երազ տեսա: Լուսնյակ գիշերով աղբրի մոտ եմ, զով քամի կա, բայց վառվում եմ: Սիրտս պայթում է, ջանս' վառվում, ոնց որ տենդի մեջ: Մի կերպ ինձ գցում եմ աղբրի բերան: Աչքերս փակել եմ ու լվացվում եմ: Ջուրը շփում եմ դեմքիս, դոշերիս, փորիս, ոտքերիս: Հովացա: Աչքերս բացել ու նայում եմ Հաստաբնին: Սաղարթը քամուց խշշում է, ոնց որ ասի' թե տղա ես, վեր ել: Նայում եմ ձեռքերիս' արյուն, դոշս, փորս, ոտքերս' լրիվ արյուն: Ջրի տեղ արյուն է հոսում, աղբրի քարը դարձել է մի մեծ բաբախող սիրտ, Հաստաբնի հողից դուրս եկած արմատները երակ են դարձել ու խմում են տաք կարմիր հեղուկը: Ճըռռռռռռռթ...
Արթնացա, ստուգում եմ' տակս թաց չի: Քթիցս արյուն է ֆշշում:
Ծառից իջա, շատ բարեհաջող, շուտով լույսը կբացվի: Վազում եմ տուն: Մտել եմ տեղերս, սուտմեռնուկի տվել' իբր խոր քնած եմ: Մերս եկավ, տեսավ' տակս չոր: Ուրախացել են, աշխարհով մեկ եղել: Էդ օրվանից էլ տակս չեմ թրջում: Մեկ-մեկ գիշերները թաքուն գնում եմ Հաստաբնի մոտ' իրար գրկում, քնում ենք, բայց' գաղտնի: Մինչեւ որ հարեւան բիձեն գիշերով տեսնում, գալիս, մերոնց ասում է. «Ձեր Կիկոսը լուսնոտ ա»: Կռիվ-ղալմաղալ, ծեծ ու ջարդ: Պապս կատաղել, փրփրել ու չի հանգստանում. «Կտրելու եմ, քոքից կտրելու եմ... », բայց տատս համոզում է. «Պետք չի, սաղ գյուղը հետներս կթշնամանա, քանի հարյուր տարվա ծառ ա: Խեղճ ծառն ի՞նչ մեղք ունի, իրա համար կանգնած ա, մեր երեխեն ա ուզում վրեն հելնի...»: Չկտրեց, բայց ինձ կապում են, ահագին ժամանակ շան պես կապած եմ քնում: Մորս աչքը հա վրես է, որ հանկարծ ծառ չբարձրանամ: Մոռացել եմ, բայց մեկ-մեկ լուսնյակ գիշերներին էլի Հաստաբունը կանչում է:
Տասնհինգ տարեկան եմ, արդեն բեղ ունեմ: Տատս ասում է' պսակվելուդ վախտն է: Նոփ-նոր գդակ են նվիրել' առանց պոպոզի, ծուռ դնում եմ, շատ է սազում, ամենաթանկ բանն է, որ ունեմ: Գնացել եմ հանդ ու չգիտեմ էլ' որտեղ եմ գդակս կորցրել: Ամբողջ օրը ման եմ եկել, ու թե ամոթ չլինի, լաց կլինեմ, բայց արդեն մեծ եմ:
Երազ տեսա: Լուսնյակ գիշերով աղբրի մոտ եմ, բայց ես չկամ, անմարմին թեւածում եմ, ոգի եմ երեւի, թեւածում եմ ջահել մորս շուրջը: Մայրս հմայված նայում է Հաստաբնին' ներքեւից վերեւ, աչքով ման է գալիս ամենավերեւի ճյուղը: Ես զգում եմ մորս, զգում եմ, որ ծարավը խեղդում է իրեն, շրթունքները չորացել են, ծնկներն իրենք իրենց ծալվում են, ու չոքում է աղբրի պռնկին, մի ձեւռքով' հենվում քարին, մյուսով' մի բուռ ջուր կում-կում անում: Մտնում եմ մորս փորը. մութ է, խոնավ: Կլորանում եմ, միսուարյուն եմ դառնում, զգում եմ արդեն իմ մարմինը, ու շատ արագ մեծանում եմ: Արդեն տեղս նեղ է, հասունացել եմ, պիտի դուրս գամ, շուրջս ինչ-որ ջրեր են, ինչ-որ ձայներ, բայց' մշուշում: Մի կերպ դուրս եմ գալիս լույս աշխարհ: Մորիցս հեռու եմ, ինքը գրկել է Հաստաբունն ու երկունքի ցավերի մնացորդներն է քշում խոր արտաշնչելով, նայում է ինձ ու ժպտում: Ես աղբրի քարին ընկած եմ, բայց շարունակում եմ մեծանալ: Քիչ առաջ նորածին էի, հիմա արդեն կլինեմ մի տասը տարեկան: Պորտալարը ձգվում է մորիցս ինձ ու չի պոկվում: Արդեն ջահել տղա եմ, ամոթատեղիցս գանգուրներ են աճում: Աչքս ընկնում է Հաստաբնի ճյուղին, տեսնեմ' կորած գդակս կախված: Վեր եմ կենում, մորս թողած' կապիկի պես մագլցում եմ ծառն ի վեր: Պորտալարը երկարել, ձգվել ու խանգարում է, որ գդակիս հասնեմ: Մի հատ էլ եմ ձգվում, ու պարտալարը պոկվում է, սվվոցով ճլմփում աղբրի մեջ: Նայում եմ գդակիս ու Ճըռռռռռռռթ...
Արթնացա, տակս թաց էր, բայց չիշիկ չէր:
Գդակս չկա: Ման եմ գալիս հանդուչոլում: Խաբարն եկավ, որ, իրոք, ինչ-որ մեկը չար կատակ է արել ու տարել է, ծառի վերի ճյուղից կախել: Տանը' էլի կռիվ-ղալմաղալ: Առաջին անգամ մորս վրա գոռում եմ' թե ինձ սիրում ես, թող գնամ, վեր ելնեմ ծառը, գդակս իջեցնեմ, ո՞նց պիտի ամբողջ կյանքս ապրեմ էսպես: Ողբը կապել է, մորաքուրներս ձայնակցում են, տատս անարցունք հեծկլտում է: Վեր եմ կենում ու գնում: Կնանիք լացուկոծով, հետեւիցս ընկած, գալիս են: Մորս ուշքը մի պահ գնում է, բայց չեմ մոտենում, հեռվից, կանգնած, նայում եմ, որ ուշքի բերեն, ու նորից միասին շարժվենք. մեր մեջ մի քսան քայլ տարբերություն ենք պահում: Ամբողջ գյուղը թաքուն մեզ է նայում, բայց ոչ մեկը մոտ չի գալիս: Հասել եմ Հաստաբնին, նայում ենք իրար: Ատամներս կրճտացնում եմ, ջանս դողում է, գդակս թռցրել են ամենավերի ծերը: Կաշկանդվում եմ օրը ցերեկով, մերոնց աչքի առաջ, ծառ բարձրանամ: Ականջներիս մեջ հա տատիս խոսքերն են. «Կիկոս ջան, քեզ ծառ հելնել չի կարելի. որ վեր ելնես, ցած ընկնես' սաղս դարդից կկոտորվենք »: Պապս, կացինն առած, հարայ տալով, գալիս է. դու էիր պակաս, քոփակ: Տատս, կայծակ կտրած, ընկել է պապիս հետեւից: Վերջը պապս հեւիհեւ հասավ, կանգնել է իմ ու Հաստաբնի արանքը, կացինը բարձրացրել գլխից վերեւ, ոնց որ Հրաչյա Ներսիսյանը լինի զայրույթ խաղալիս: Մեկ էլ աչքերը լցվում են, կյանքումս առաջին անգամ եմ տեսնում պապիս աչքը խոնավ, կացինը խրում է հողի մեջ, ձեռը թափ տալիս ու սուս-փուս հեռանում:

Մերս, մորքուրներս հասան, մոտ չեն գալիս, մերս նստել է քարին, մորքուրներս, թիկնապահի պես մեջքի հետեւը կանգնած, լացում են, տատս չոքել է մի կողմի վրա ու ոնց որ թե աղոթք է անում: Վերջ: Գլուխս դրել եմ Հաստաբնին, ափերով շոշափում եմ կեղեւը: Լացը կտրել են, շունչները պահած' հետեւում են: Բարձրանում եմ. համարձակությունս տեղն եկավ, արդեն կեսը բարձրացել եմ: Նայում եմ ներքեւ, մորս դեմքին գույն չկա, մորքուրներիս աչքերից գետեր են հոսում անձայն, տատս' գլուխը դեռ կախ: Պապս էլ չի երեւում, հաստատ մի թաքուն տեղից գյոզ դրած' նայում է: Մեկ էլ տեսնեմ ի՞նչ: Գալիս են, չորս կողմից գալիս են ու գալիս' մեծ ու փոքր, ահել-ջահել ու բոլորն աչքիս Կիկոս են երեւում. թե՞ բոլորն իրոք Կիկոս են, չեմ հասկանում: Լիքն են: Բոլորը' գդակավոր, բոլորը' պոպոզավոր, մրջյունների նման վրա են տվել Հաստաբնին ու բարձրանում են: Շատ-շատ են, Կիկոսների մի ամբողջ անկանոն բանակ: Ճղները ճկռել են, Հաստաբունը Կիկոսների տակ կքել է, սրանցից մի քանիսն ընկնում են ցած' հասած պոպոքի նման, վեր են կենում, իրենց թափ տալիս ու նորից' ծառն ի վեր: Հազար Կիկոս ելել են ծառի շալակն ու գդակները վերեւից շպրտում են ներքեւ: Բայց ոնց որ թե աչքիս չի երեւում. մերս, մորքուրներս, տատս էլ են տեսնում: Պոպոզավոր գդակների անձրեւը թափվում է նրանց վրա, ու մորս դեմքի գույնը հետ է եկել, մորքուրներիս գետերն ուրախությունից վարարել են, տատիս աղոթքը կիսատ է մնացել: Ձեռքով են անում, երեւի չգիտեն' էսքան Կիկոսից որ մեկն է իրենցը: Հասա գդակիս, վերցրել եմ ու գոռում եմ.
- Մա՜մ...
- Հա, բալա ջա՜ն...
- Գդակս բռնի, գցում եմ:
- Գցի՛:
Գցեցի, բայց չտեսա' բռնեց, թե չէ: Ձեն է տալիս.
- Կիկո՜ս, որդի...
- Հա, մամ...
- Զգույշ, բալես, չընկնես, - ու լաց է լինում:
Իմ լացն էլ է գալիս, Հաստաբունս գրկել եմ ու չեմ հասկանում' հեքիաթ էր, կյանք էր, երազ էր, թե՞ գրականություն... Մտածում եմ' տեր իմ Աստված Հովհաննես Թումանյան, ես իմ ծառի ծերին եմ, հրես ուրախությունից կմեռնեմ, ու կլինի Կիկոսի երկրորդ մահը: Բա դա՞ ով կգրի: