Երեխաները խաչքարեր են վերծանում

Պատմում են, թե Լենկթեմուրի արշավանքի ժամանակ Նորատուսի բնակիչները խաչքարերի վրա սավաններ են գցել, առավոտյան արեւի ճառագայթներն ընկնել են սավանների վրա, արշավող զորքին թվացել է, թե իրենց վրա մեծ բանակ է գալիս, նահանջել են:

Ամեն դեպքում, ժամանակակից գերեզմանատան եւ խաչքարերի մուտքի մոտ «ՎիվաՍելի» տեղադրած վահանակների վրա նույնանման պատմություն է գրված, բայց` օսմանյան թուրքերի արշավի մասին, իսկ սավանների փոխարեն զինվորական համազգեստներ են հիշատակվում:

Գավառից Նորատուս ճանապարհին ֆոտբոլի կիսակառույց մարզադաշտ կա: Ուրախանում եմ. մարզադաշտ են կառուցում, բայց մեր ուղեկիցը` գավառցի Արմիկ Բուդումյանը, ասում է, որ Սովետի ժամանակ էին կառուցում, Սովետը փլուզվեց` մարզադաշտն էլ կիսատ մնաց: Հետո երեւում են հաղորդակների տարահասակ աշտարակները, ասում են, Սովետի ժամանակ այդ հաղորդակներով են խլացրել «Ամերիկայի ձայն» եւ «Ազատություն» ռադիոկայանները:

Ըստ ավանդության` Նորատուսը Գեղամ Նահապետի կառուցած Գեղարքունիքի բերդ-ավանն է, որը նա կոչել է «Նորատունս»: Հետագայում «ն»-ն սղվել է: Մտածում եմ` ավելի լավ չէ՞ր լինի, եթե «ս»-ն սղվեր, չնայած ի՞նչ տարբերություն, թե ինչն է սղվել, միեւնույն է, ժողովուրդը Նորադուզ է կոչում:

Այստեղ 9-17-րդ դարերի մոտ 800 խաչքար կա: Այն բանից հետո, երբ մի քանի տարի առաջ ադրբեջանցիները հողին հավասարեցրին Ջուղայի հազարավոր խաչքարերը, Նորատուսը մնաց որպես խաչքարաշար ամենամեծ գերեզմանատունը:

Խաչքարերի վրայի փորագրությունները վերծանում է նորատուսցի Արեւշատը, ափսոս հիվանդ է` բարձր ջերմությամբ պառկած է տանը: Մուտքի մոտ երեխաներ են` ամառային արձակուդրները դեռ չվերջացած, դպրոցական պայուսակները ուսներին, ընդառաջ եկան մեզ: Ձեռագործ գլխարկներ, գուլպաներ եւ իրենց նկարած հայոց այբուբեն էին վաճառում: Լավ, խաչքարերը տեսանք, մեկ էլ իտալացի (լեզվից իմացանք) տուրիստներին, որոնք լուսանկարում էին խաչքարերը, բա հետո՞…

Մի քիչ շրջում ենք ու, այ քեզ ուրախություն` ջարդված շշերի ապակիներ են թափված մի քարի մոտ: Ընկերոջս ասում եմ` նկարի էդ զիբիլը: «Էդ զիբիլ չի»,- վիրավորված ասում է նորատուսցի տատիկը: Բա ի՞նչ է: Բացատրում է, բայց քանի որ բան չեմ հասկանում, երեխաներին եմ խնդրում բացատրել: Ուրեմն, այդպես վախն են չափում: Կողքին հատուկ քար կա վախը բռնելու համար: Վախ ունեցողը այդ քարի մոտ ապակյա շշից երեք անգամ ջուր է խմում, հետո այդ ջրից քսում են ծնկներին, ճակատին ու շիշը խփում են կողքի քարին: Եթե երեք անգամ խփելուց շիշը չջարդվեց, վախը չի անցնում: «Բա հետո՞, էդ մարդը ամբողջ կյանքը վախը մե՞ջն է ապրելու»: «Չէ, հետո նորից են գալիս»,- բացատրում են երեխաները ու առաջարկում Հարս ու փեսայի քարը տեսնել:

Պատմում են նաեւ, թե ֆրանսիացիները եկել, այս խաչքարերից տարել են Ֆրանսիա, իսկ մեր ուղեկցի պատմածով՝ երեքն էլ ԱՄՆ են տարել: Դեպի Հարս ու փեսայի քարը տանող ճանապարհին երեխաները արագ-արագ պատմում են «դասը»` խոսելիս օգտագործում են միայն «է» օժանդակ բայը, ոչ մի դեպքում «ու» չեն ասում, միայն` «եւ», ճարպկորեն շրջանցում են իրենց բարբառին հատուկ «օ»-ավոր հնչողությունը, արագ-արագ գտնում են գրական բառերը:

Ուրեմն՝ Արեւշատին փոխարինող գտանք, առողջություն Արեւշատին: Հարսն ու փեսայի կոչվող քարի վրա հարսանեկան տեսարաններ են փորագրված` հարս, փեսա, մկրատ, որը նշանակում է, որ հարսը դերձակ է եղել. երաժշտական գործիքներ, որը խորհրդանշում է հարսանիքի երաժշտությունը. փեսայի հայրը, մայրը, երեք պարող կանայք, սեղան, լավաշ, գաթա, թոնիր, խորոված: Ներքեւում ձիավոր է պատկերված, ձեռքին՝ հայկական սուր, ձիավորի դիմաց հարճն է, որը գինի է ուզում մատուցել ձիավորին, իսկ նրանց արանքում յաթաղան կա: Երեխաները պատմում են, թե այդ ձիավորը թուրք է, ձեւացել է բանբեր, յաթաղանը փոխել է հայկական սրի հետ ու գինի մատուցելու ժամանակ սպանել հարճին ու մնացած բոլորին: Նրանք համոզված են, որ կողքի զարդանախշերը խորհրդանշում են արյունը:

«Հիմա էս խաչքարի տակ հարս ու փեսա՞ն են թաղված», - հարցնում եմ: «Խաչքար չէ, տապանաքար է»,- արագ ուղղում են երեխաները ու հաստատում, որ այո, այնտեղ թաղված են հարսն ու փեսան: Տապանաքարը 14-րդ դարի է: Որտեղի՞ց գիտեն երեխաներն այս ամենը, ասում են՝ Գրքից: Իսկ գիրքը որտե՞ղ է, ասում են` գյուղապետարանում:

Վերակառուցվող՝ 9-րդ դարի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցու մոտ մինչեւ հիմա մնացել է ցուցանակը, որի վրա գրված է. «ՀՍՍՀ մինիստրների խորհուրդ. պատմության եւ կուլտուրայի հուշարձանների պահպանության ու օգտագործման գլխավոր վարչություն: Պահպանվում է պետության կողմից»: Եկեղեցու կողքը հավաքված ծերունիներից փորձում ենք իմանալ, թե որտեղից են եկել նորատուսցիները: Իրար մեջ հարցուփորձ են անում, պարզում են, որ` Մուսոնից ու Կարինից. «Էս ժամից (եկեղեցուց) էն յան մուսոնցիք են, էս յան` կարինցիք»:

Վերադարձի ճամփին մեր ուղեկիցն ասում է, որ իտալացիները սիրուն, մարմնեղ ժողովուրդ են, ու ավելացնում է. «Տո նրանց ի՞նչն էր իտալացի, դրանք իսպանացի կլինեին»:

Հովհաննես ԻՇԽԱՆՅԱՆ