Արցախի կորստից հետո Փաշինյանը պետք է չեղյալ հայտարարի 2020 թվականի համաձայնագիրը. Հարութ Սասունյան

2020 թվականի նոյեմբերի 10-ին Հայաստանի վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը, Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևը և Ռուսաստանի նախագահ Վլադիմիր Պուտինը համաձայնագիր ստորագրեցին Արցախյան պատերազմում հրադադարի մասին։

Հրադադարը սովորաբար նշանակում է, որ պատերազմող կողմերը դադարեցնում են մարտերը՝ կանգ առնելով իրենց զբաղեցրած դիրքերի վրա։ Տարօրինակ է, բայց 2020 թվականի հրադադարի համաձայնագրի դեպքում Հայաստանը Ադրբեջանին հանձնեց մեծ հողատարածքներ, որտեղ ոչ մի ադրբեջանցի զինվոր ոտք չէր դրել, օրինակ՝ Աղդամի, Քելբաջարի և Լաչինի շրջանները, բայց ոչ Միջանցքը։

Ուստի 2020 թվականի համաձայնագիրը ավելի շատ կապիտուլյացիա էր Հայաստանի համար, քան հրադադար։ Ահա դրա հետևանքով առաջացած խնդիրները.

1. Փաշինյանը Ադրբեջանի հետ հրադադարի համաձայնագիրը կնքելու պատճառ չուներ, քանի որ պատերազմը ոչ թե Հայաստանի, այլ Ադրբեջանի և Արցախի միջև էր։ Ո՛չ Հայաստանը, ո՛չ Ադրբեջանը պատերազմ չէին հայտարարել միմյանց դեմ։

2. Փաշինյանը լիազորություն չուներ Ադրբեջանին հանձնելու այն տարածքները, որոնք պատկանում էին ոչ թե Հայաստանին, այլ Արցախին։

3. 2020-ի համաձայնագրով ժամկետներ էին սահմանվել Հայաստանի, բայց ոչ Ադրբեջանի համար՝ իրականացնելու տարբեր պարտավորություններ, օրինակ՝ տարածքների տարհանում և ռազմագերիների փոխանակում։ Հայաստանի կառավարությունն անխոհեմաբար անմիջապես հանձնեց բոլոր ադրբեջանցի գերիներին, մինչդեռ Ադրբեջանն ազատ արձակեց միայն փոքրաթիվ հայ գերիների։ Երեք տարի անց տասնյակ հայ բանտարկյալներ շարունակում են տանջվել Բաքվի բանտերում։ Փաշինյանը ոչ միայն ջանք չի գործադրում այդ բանտարկյալներին վերադարձնելու համար, այլև նույնիսկ չի խոսում նրանց մասին։

4. 2020 թվականի համաձայնագրով Լաչինի միջանցքը՝ Արցախը Հայաստանին կապող միակ ճանապարհը, 2022 թվականի դեկտեմբերի 12-ին բռնի ուժով և անօրինական կերպով գրավվեց Ադրբեջանի կողմից, թեև այն պետք է վերահսկեին ռուս խաղաղապահները։

5. 2020 թվականի համաձայնագիրը պարտավորեցրել է, որ «պետք է ապաշրջափակվեն  տարածաշրջանի բոլոր տնտեսական և տրանսպորտային կապերը»։ Սա նշանակում է, որ և՛ Հայաստանը, և՛ Ադրբեջանը կկարողանան անցնել միմյանց տարածքներով։ Փաշինյանը պատրաստակամություն հայտնեց թույլ տալ ադրբեջանցիներին Հայաստանի տարածքով Ադրբեջանի արևելյան հատվածից անցնել դեպի Նախիջևան, բայց երբեք չնշեց, որ նման մոտեցումը լինելու է փոխադարձ։ Հակառակ 2020 թվականի համաձայնագրի՝ Ադրբեջանը պահանջում էր ոչ թե պարզապես անցում, այլ «միջանցք», ինչը նշանակում է, որ Հայաստանով անցնող ճանապարհը պատկանելու է Ադրբեջանին։ Ալիևը ոչ մի անգամ չի նշել, որ ինքն իր հերթին թույլ կտա հայերին հատել Ադրբեջանի սահմանը։ Իրավիճակն ավելի սրելով, Թուրքիան կեղծորեն պահանջում է, որ Հայաստանը ընդունի «Զանգեզուրի միջանցքը»՝ նախքան նա կհամաձայնի բացել Հայաստանի և Թուրքիայի միջև սահմանը։

6. Փաշինյանը բազմիցս խոսել է Ադրբեջանի հետ խաղաղության պայմանագիր կնքելու իր ծրագրի մասին։ Նման խաղաղության պայմանագիր կնքելու կարիք չկա, քանի որ Հայաստանը չէր պատերազմում Ադրբեջանի հետ։ Խաղաղության պայմանագրեր կնքվում են պատերազմող կողմերի միջև։ Ադրբեջանը պատերազմում էր ոչ թե Հայաստանի, այլ Արցախի հետ։

7. Հակառակ 2020 թվականի համաձայնագրի, որով ռուս խաղաղապահները Արցախում մնալու էին մինչև 2025 թվականը, Ադրբեջանը խախտեց այդ դրույթը՝ անցյալ ամիս ներխուժելով և բռնագրավելով Արցախի մնացած մասը՝ ստիպելով նրա 120 հազար բնակիչներին փախչել Հայաստան։

8. 2023 թվականի սեպտեմբերին Ադրբեջանի կողմից Արցախի բռնազավթումն անիմաստ է դարձնում ռուս խաղաղապահների դերակատարությունըը, ինչը նշանակում է, որ ռուս զինվորները պետք է լքեն այն, որն այժմ ադրբեջանական տարածք է համարվում։

9. Թեև կան հիմնավոր պատճառներ՝ մեղադրելու Ռուսաստանին արցախահայության պաշտպանության հարցում իր անգործության համար, նույնքան հիմնավոր պատճառ կա՝ մեղադրելու Փաշինյանին նրա համար, որ նա Արցախն ճանաչել է որպես Ադրբեջանի մաս։ Հասկանալի է, որ չնայած Հայաստանի հետ Ռուսաստանի դաշինքին, հաշվի առնելով նրա մասնակցությունը ուկրաինական պատերազմին, նախագահ Պուտինը որոշել է, որ Թուրքիան (ՆԱՏՕ-ի միակ անդամը, որը պատժամիջոցներ չի կիրառել Ռուսաստանի նկատմամբ) և նրա կրտսեր եղբայր Ադրբեջանը շատ ավելի կարևոր են Ռուսաստանի ազգային շահերի համար, քան Հայաստանը կամ Արցախը։ Մինչդեռ Արևմուտքն էլ Հայաստանին օգնություն չի ցուցաբերել՝ զուտ սատարող հայտարարություններ անելով և որևէ գործողություն չձեռնարկելով։

10. 2020 թվականի պատերազմից հետո, երբ ադրբեջանական բանակը մտավ և բռնագրավեց Հայաստանի արևելյան տարածքը, Փաշինյանը ոչ միայն ջանք չգործադրեց թշնամուն Հայաստանի ինքնիշխան տարածքից դուրս շպրտելու համար, այլ նույնիսկ չի խոսում այնտեղ Ադրբեջանի անօրինական ներկայության մասին։

11. Փաշինյանի սխալների երկար ցուցակը ներառում է իր ընդունումը, որ Հայաստանի ներսում խորհրդային ժամանակաշրջանի ադրբեջանական բնակեցված անկլավները հանդիսանում են Ադրբեջանի մաս։ Որևէ պատճառ չկար, որ Փաշինյանը Ադրբեջանին առաջարկեր այդ անկլավները, մանավանդ որ Ալիևը նման պահանջ չէր ներկայացրել։

12. Փաշինյանը միակողմանի ճանաչել է Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականությունը՝ առանց Ալիևի կողմից որևէ փոխադարձ ճանաչման։

Հաշվի առնելով վերոնշյալ 12 կարևորագույն հարցերում Փաշինյանի սխալ վերաբերմունքը, նրա մերժումը հրաժարական տալուց և իր աթոռը իրավասու ղեկավարի հանձնելուց, նրան միայն մնում է 2020 թվականի համաձայնագիրն անվավեր ճանաչել, քանի որ Ադրբեջանը խախտել է դրա դրույթների մեծ մասը։

Փաշինյանը պետք է հրաժարվի Ալիևի հետ բանակցությունների սեղանի շուրջ նստելուց, քանի դեռ նա չի ազատել բոլոր հայ ռազմագերիներին և դուրս չի բերել իր զորքերը Հայաստանի տարածքից։ Ալիևը նախ պետք է հարգի իր նախկին պարտավորությունները, նախքան հայերը վստահեն նրան, որ կկատարի ապագա պայմանավորվածությունները:

Բարեբախտաբար, 2020 թվականի համաձայնագիրը հեշտությամբ կարելի է չեղարկել, քանի որ այն չի վավերացվել Հայաստանի, Ադրբեջանի և Ռուսաստանի խորհրդարանների կողմից որպես միջազգային դաշնագիր։ Այն պարզապես ստորագրել է Փաշինյանը՝ առանց որևէ մեկի հետ խորհրդակցելու։ Հայաստանի հաջորդ ղեկավարը պաշտոնավարման առաջին իսկ օրը պետք է չեղարկի 2020թ. համաձայնագիրը։

Հարութ Սասունյան

«Կալիֆորնիա կուրիեր» թերթի հրատարակիչ

Թարգմանությունը՝ Ռուզաննա Ավագյանի