Շուշիի էթնիկ դիմագծի մասին

1897 թ. Ռուսական կայսրության առաջին համընդհանուր մարդահամարի տվյալներով` Շուշի քաղաքում բնակվել է 14.420 հայ (բնակչության 55.8%֊ը), իսկ Շուշիի գավառակի գյուղերը գրեթե բացառապես հայաբնակ են եղել։ Շուշիի հայ բնակչությունը տուժել է 1905 թ. թաթարական հարձակումներից, բայց ռուսական պաշտոնական վիճակագրությամբ 1913 թ. նրա թվաքանակը հասել է 22.160֊ի (բնակչության 52.3%֊ը)։ 1917 թ. սկզբի դրությամբ հրատարակված ռուսական "Кавказский календарь"-ի վիճակագրության մեջ հայերի թիվը հասել է 23.400֊ի (բնակչության 53.3%֊ը)։ 1918, 1919 և 1920 թթ. հայերի զանգվածային կոտորածների հետևանքով հայ բնակչությունը կորցրել է մեծամասնությունը քաղաքում, բայց գյուղերում հայերը դեռևս մեծամասնություն էին։ Հետագա տասնամյակներում հայերի թիվը մասամբ վերականգնվել է քաղաքում` 1939 թ. ԽՍՀՄ մարդահամարով հասնելով շուրջ 1.500֊ի (բնակչության 27.2%֊ը), իսկ գյուղական բնակչության կեսից ավելին հայեր էին։ 1960֊ական թթ. սկզբից Խորհրդային Ադրբեջանի իշխանությունները գործուն քայլեր են ձեռնարկել քաղաքը վերջնականապես հայաթափելու և հայկական գյուղերի էթնիկ դիմագիծը փոխելու ուղղությամբ։

 

ԽՍՀՄ 1970 և 1979 թթ. մարդահամարների տվյալներով Շուշիում համապատասխանաբար 1.540 (17.7%) և 1.410 (13.1%) հայ է բնակվել, իսկ գյուղական բնակչության մեջ հայերը դեռևս մեծամասնություն են եղել, թեև 5 գյուղեր հետևողականորեն հայաթափվել են։ Շուրջ քառորդ դարի ընթացքում շարունակված քաղաքականության եզրագիծը ԽՍՀՄ փլուզման շրջանում էր. 1988 թ. բռնի տեղահանվել է քաղաքի հայ բնակչությունը, որ հասել էր շուրջ 2.000֊ի, իսկ հաջորդ տարի նույն մոտեցումը իրագործվել է Մեծշեն, Հինշեն, Եղցահող և այլ գյուղերի հայերի նկատմամբ, որոնք ամբողջությամբ հայաբնակ էին։ Հենց այս գործողությունների արդյունքում է նվազագույնի հասցվել հայերի տեսակարար կշիռը Շուշիի շրջանում, և Ադրբեջանի պետական այրերի կողմից 1989 թ. ԽՍՀՄ մարդահամարին հղվող շուրջ 90% ադրբեջանցիների ցուցանիշը միայն այդ գործողությունների արդյունքում էր. նման թիվ խաղաղ պայմաններում շրջանում երբեք չի եղել, և սա ընդունում են նույնիսկ ադրբեջանցի հետազոտողները։ 1992 թ. քաղաքի և ամբողջ շրջանի լիակատար ազատագրումից հետո վերը նշված գյուղեր և քաղաք հայ բնակչությունը վերադարձել է։ Վերջին 28 տարիներին քաղաքի հայ բնակչության թվաքանակը ընթացիկ տարվա հուլիսի 1֊ի դրությամբ հասել է շուրջ 4.300֊ի` 1979 թ. համեմատ լինելով 3 անգամ ավելին։ Տեսակարար կշռի ենթադրյալ չափսի մասին խոսելիս մենք պետք է առաջնորդվենք ոչ թե մեր արևելյան հարևանի համար ելակետ հանդիսացող 1989 թ. տվյալներով, որ սովորական պայմաններում չի հաշվառվել, այլ 2020 թ. նախապատերազմական ընթացիկ վիճակագրությամբ` 2015 թ. Արցախի մարդահամարի հաշվարկային հիմքով (4064), երբ ունեինք փաստացի բնակվող հայ բնակչություն։ Ի դեպ, Շուշիի շրջանի Բերդաձորի ենթաշրջանի գյուղերը, որոնց մի մասը վերը թվարկվել են, այս պահին էլ հայաբնակ գոտում են մնացել։