Մշո Գեղամ. երախտաշատ գաղափարի մարտիկ

Աղբյուրը՝ arfd.am

Ե­թէ 19րդ ­դա­րա­վեր­ջին թափ ա­ռած հայ յե­ղա­փո­խա­կան շար­ժու­մը կը շա­րու­նա­կէ, մին­չեւ մեր օ­րե­րը, գա­ղա­փա­րա­կան ներշնչ­ման անս­պառ աղ­բիւր հան­դի­սա­նալ հա­յոց սե­րունդ­նե­րուն հա­մար, բա­ցատ­րու­թիւ­նը պէտք է փնտռել ­Հայ­կա­կան Ա­զա­տա­մար­տի խա­րոյ­կը վա­ռած ան­զու­գա­կան սե­րուն­դին ար­ժա­նա­ւո­րու­թեան մէջ։

Ե­թէ հայ ժո­ղո­վուր­դը կրցաւ ամ­բող­ջա­կան ա­զա­տագ­րու­մի իր պայ­քա­րին առ­ջեւ ու­ղի հար­թել եւ յա­ռաջ շար­ժիլ՝ հա­կա­ռակ ի­րեն պար­տադ­րո­ւած ան­հա­ւա­սար ու­ժե­րով կռիւ­նե­րուն, դի­մագ­րա­ւե­լով օր­հա­սա­կան վտանգ­նե­րը եւ վե­րա­կանգ­նե­լով իր ստա­ցած մա­հա­ցու հա­րո­ւած­նե­րէն, պատ­ճա­ռը ըստ ա­մե­նայ­նի պէտք է փնտռել հայ յե­ղա­փո­խա­կան շար­ժու­մը շղթա­յա­զեր­ծած ու «­Մահ կամ Ա­զա­տու­թիւն» պայ­քա­րը հու­նա­ւո­րած գա­ղա­փա­րա­պաշտ սե­րուն­դին ազ­գա­յին մար­տու­նա­կու­թեան ու բա­րո­յա­կան նե­րու­ժին մէջ։

Ա­նո­ւա­նի եւ ա­նա­նուն, մե­ծահռ­չակ ու խո­նարհ հե­րոս­նե­րու ամ­բողջ փա­ղանգ մը ա­զա­տու­թեան ճա­նա­պար­հին նո­ւի­րա­բե­րած անկրկ­նե­լի այդ սե­րուն­դին ար­ժա­նա­ւոր նա­խա­կա­րա­պետ­նե­րէն է Մ­շոյ ­Գե­ղա­մը, ո­րուն վախ­ճա­նու­մին 99րդ ­տա­րե­լի­ցը կը լրա­նայ ­Նո­յեմ­բեր 28ի այս օ­րը։

Ու­սու­ցիչ եւ ա­ռաջ­նոր­դա­րա­նի քար­տու­ղար, բա­նա­հա­ւաք եւ շնոր­հա­լի գրող, ան­վե­հեր յե­ղա­փո­խա­կան եւ դաշ­նակ­ցա­կան ղե­կա­վար գոր­ծիչ՝ Մ­շոյ ­Գե­ղամ ա­ւե­լի քան քա­ռորդ դար իր դրոշ­մը դրաւ ­Տա­րօն Աշ­խար­հի լեռ­նե­րուն եւ դաշ­տե­րուն վրայ թե­ւա­ծած ­Հա­յոց Ա­զա­տա­մար­տին վրայ։

Հայ ազ­գա­յին շուն­չով մար­տու­նակ սե­րունդ դաս­տիա­րա­կեց, օս­մա­նեան բռնու­թեանց դէմ ան­վե­հեր ծա­ռա­ցու­մի օ­րի­նա­կը վա­րա­կիչ դարձ­նող ան­կեղծ զի­նո­ւո­րը ե­ղաւ, ժո­ղովր­դա­յին ինք­նա­պաշտ­պա­նու­թեան կազ­մա­կերպ­ման ու մար­տա­կան եւ քա­ղա­քա­կան հզօ­րաց­ման նո­ւի­րա­բե­րեց իր բո­լոր ու­ժե­րը, իսկ 1908ի Օս­մա­նեան Սահ­մա­նադ­րու­թեան հռչա­կու­մէն մին­չեւ ա­նո­ղոք հի­ւան­դու­թեամբ 28 ­Նո­յեմ­բեր 1918ի իր վախ­ճա­նը՝ Մ­շոյ ­Գե­ղամ ար­ժա­նա­ւո­րա­պէս ներ­կա­յա­ցուց ­Տա­րօ­նի հա­յու­թիւ­նը եւ ընդ­հան­րա­պէս ա­րեւմ­տա­հա­յու­թիւ­նը, իբ­րեւ օս­մա­նեան ­խորհր­դա­րա­նի դաշ­նակ­ցա­կան պատ­գա­մա­ւոր։
Տատ­րակ եւ Ա­սո­ղիկ ծած­կա­նուն­նե­րով ծա­նօթ՝ ­Գե­ղամ ­Տէր-­Կա­րա­պե­տեան հա­րա­զատ զա­ւակն է ­Տա­րօն Աշ­խար­հի։ Ծ­նած էր 1865ին, Մ­շոյ ­Դաշ­տի ­Խէյ­պան գիւ­ղը. որ­դին էր ամ­բողջ շրջա­նէն ներս հա­ւա­տա­ցեալ եւ ու­սում­նա­սէր հա­յու համ­բաւ վա­յե­լող Կա­րա­պետ ­Քա­հա­նայ ­Տէր-­Կա­րա­պե­տեա­նի, որ ե­ղաւ ազ­գա­յին ո­գի եւ գրա­կա­նու­թեան սէր ջամ­բող ա­ռա­ջին ու­սու­ցի­չը մա­նուկ ­Գե­ղա­մին՝ ծննդա­վայ­րի ազ­գա­յին վար­ժա­րա­նին մէջ նա­խակր­թա­կան ուս­ման շրջա­նին։ 1876ին ­Գե­ղամ ար­դէն սան էր Մ­շոյ Ս. ­Կա­րա­պետ վան­քի ժա­ռան­գա­ւո­րաց վար­ժա­րա­նին, որ այդ տա­րի­նե­րուն, Խ­րի­մեան ­Հայ­րի­կի շուն­չին տակ, կը բո­լո­րէր ազ­գա­յին-յե­ղա­փո­խա­կան դաս­տիա­րա­կու­թեան հնո­ցի իր ա­մէ­նէն բուռն շրջա­նը։ ­Ժա­ռան­գա­ւո­րա­ցը ա­ւար­տե­լով 1883ին, ­Գե­ղամ եր­կու տա­րի ու­սա­նե­ցաւ ­Մու­շի ­Միա­ցեալ Ըն­կե­րու­թեան վար­ժա­րա­նին մէջ, ա­պա մեկ­նե­ցաւ Ս. Էջ­միա­ծին, ուր 1885էն 1887 հե­տե­ւե­ցաւ ­Գէոր­գեան Ճե­մա­րա­նի ջամ­բած հա­յոց պատ­մու­թեան եւ գրա­կա­նու­թեան բարձ­րո­րակ ուս­ման դա­սըն­թացք­նե­րուն։

Գե­ղամ ­Տէր-­Կա­րա­պե­տեան ազ­գա­յին-յե­ղա­փո­խա­կան կազ­մա­ւո­րու­մով եւ գրա­կան-ի­մա­ցա­կան լայն պա­շա­րով զի­նո­ւած 22ա­մեայ ե­րի­տա­սարդ էր 1887ին, երբ ու­սու­մը ա­ւար­տած Էջ­միած­նէն վե­րա­դար­ձաւ ծննդա­վայր։ ­Թէեւ քա­հա­նայ հօր ջերմ փա­փաքն էր, որ որ­դին յա­ջոր­դէ ի­րեն եւ ստանձ­նէ իր ծու­խին քա­հա­նա­յու­թիւ­նը, բայց ­Գե­ղամ ար­դէն կա­տա­րած էր ազ­գա­յին ծա­ռա­յու­թեան իր աս­պա­րէ­զին ընտ­րու­թիւ­նը՝ նո­ւի­րո­ւե­լով կրթա­կան եւ հա­սա­րա­կա­կան ե­ռուն գոր­ծու­նէու­թեան, ի սպաս հա­յոց նո­րա­հաս սե­րունդ­նե­րու հո­գեմ­տա­ւոր լու­սա­ւո­րու­թեան եւ յե­ղա­փո­խա­կան ինք­նա­կազ­մա­կերպ­ման։

1888ին հաս­տա­տո­ւե­ցաւ ­Մուշ, որ ա­ռաջ­նոր­դա­նիստ քա­ղաք էր։ ­Գե­ղամ Տէր-­Կա­րա­պե­տեա­նի վստա­հո­ւե­ցաւ ա­ռաջ­նոր­դա­րա­նի քար­տու­ղա­րու­թիւ­նը, որ ե­րի­տա­սարդ յե­ղա­փո­խա­կա­նին առ­ջեւ լայն աս­պա­րէզ բա­ցաւ թէ՛ սե­փա­կան ժո­ղո­վուր­դի տար­բեր շեր­տե­րուն, թէ՛ թուրք եւ օ­տար պաշ­տօ­նա­կան շրջա­նակ­նե­րու հետ մօ­տէն շփո­ւե­լու եւ ազ­գա­յին-հա­սա­րա­կա­կան աշ­խոյժ գոր­ծու­նէու­թիւն ծա­ւա­լե­լու։ Հա­զիւ տա­րի մը ետք, 1889ին, պա­տա­հե­ցաւ ­Կիւ­լի­զա­րի ա­ռե­ւանգ­ման աղմ­կա­յա­րոյց գայ­թակ­ղու­թիւ­նը, որ ոչ միայն ցնցեց ողջ հա­յու­թիւ­նը՝ լայն ար­ձա­գանգ գտնե­լով նաեւ եւ­րո­պա­կան մա­մու­լին մէջ, այ­լեւ դար­ձա­կէտ մը ե­ղաւ նոյ­նինքն ե­րի­տա­սարդ ­Գե­ղա­մի կեան­քին մէջ։

Կիւ­լի­զար դե­ռա­տի դուստրն էր Մ­շոյ ­Դաշ­տի ­Ղարս գիւ­ղի բնա­կիչ­նե­րէն ­Մե­րո­յի։ Ա­ւա­զա­կա­բա­րոյ քիւրտ ա­շի­րա­թա­պետ ­Մու­սա բէկ ա­ռե­ւան­գած էր դե­ռա­հաս հա­յու­հին։ Նախ ­Տա­րօն Աշ­խար­հի ողջ հա­յու­թիւ­նը, ա­պա մին­չեւ ­Պո­լիս եւ ­Կով­կաս տա­րա­ծո­ւած մեր ժո­ղո­վուր­դը մէկ մար­դու պէս ծա­ռա­ցաւ ­Կիւ­լի­զա­րի ա­ռե­ւանգ­ման յան­ցա­գոր­ծու­թեան դէմ՝ պա­հան­ջե­լով հա­յու­հիին վե­րա­դար­ձը իր հա­րա­զատ­նե­րուն եւ յան­ցա­գործ ­Մու­սա բէ­կի դա­տա­պար­տումն ու պատ­ժու­մը։ ­Գայ­թակ­ղու­թիւ­նը լայն ար­ձա­գանգ գտաւ եւ­րո­պա­կան մա­մու­լի է­ջե­րուն եւ ա­մէն կող­մէ ճնշու­մը սաստ­կա­ցաւ Հա­մի­տեան բռնա­տի­րու­թեան վրայ, որ­պէս­զի վերջ դրո­ւի հա­մա­տա­րած օ­րի­նա­խախ­տում­նե­րուն եւ ան­պատ­ժե­լիու­թեան։ Ճն­շու­մին տակ, ­Սուլ­թա­նը ձեր­բա­կա­լել տո­ւաւ յան­ցա­գործ ­Մու­սա բէ­կը, որ նախ ­Կիւ­լի­զա­րը վե­րա­դար­ձուց իր հա­րա­զատ­նե­րուն, ա­պա՝ տա­րո­ւե­ցաւ ­Պո­լիս եւ ար­ժա­նա­ցաւ այդ ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նին հա­մար ան­նա­խա­դէպ խիստ դա­տա­վա­րու­թեան։ Մ­շոյ ա­ռաջ­նոր­դա­րա­նին կող­մէ ­Պո­լիս ղրկո­ւե­ցան Մ­շոյ ­Դաշ­տի յի­սուն գիւ­ղա­պե­տեր՝ ա­ռաջ­նոր­դա­րա­նի քար­տու­ղար ­Գե­ղամ Տէր-­Կա­րա­պե­տեա­նի գլխա­ւո­րու­թեամբ, որ­պէս­զի ի­րենց վկա­յու­թիւն­նե­րով եւ մե­ղադ­րա­կան­նե­րով սա­տա­րեն ար­դար դա­տա­վա­րու­թեան մը կա­յա­ցու­մին։ Դա­տա­վա­րու­թիւ­նը ար­դիւ­նա­ւոր ե­ղաւ։ ­Մու­սա բէկ մե­ղադ­րո­ւե­ցաւ եւ դա­տա­պար­տո­ւե­ցաւ բան­տար­կու­թեան՝ գո­հու­նա­կու­թեան ա­լիք մը բարձ­րաց­նե­լով հայ ժո­ղո­վուր­դին մէջ։

Գե­ղամ ­Տէր-­Կա­րա­պե­տեան յաղ­թա­կան վե­րա­դար­ձաւ ­Մուշ։ ե­րի­տա­սարդ գոր­ծի­չին հե­ղի­նա­կու­թիւ­նը բարձ­րա­ցած էր մեր ժո­ղո­վուր­դի աչ­քին։ Ա­ռաջ­նոր­դա­րա­նի քար­տու­ղա­րը դար­ձաւ պա­հա­պանն ու պաշտ­պա­նը այն բո­լոր հա­յոր­դի­նե­րուն, ո­րոնք թրքա­կան եւ քրտա­կան հարս­տա­հա­րում­նե­րու կամ օ­րի­նա­զան­ցու­թեանց դէմ բո­ղո­քե­լու հա­մար՝ կը դի­մէին ա­ռաջ­նոր­դա­րան, յատ­կա­պէս քար­տու­ղար ­Գե­ղամ Տէր-­Կա­րա­պե­տեա­նին վստա­հե­լով ի­րենց ոտն­կո­խո­ւած ի­րա­ւունք­նե­րուն վե­րա­կանգ­նու­մը։ ­Միա­ժա­մա­նակ՝ սի­րոյ կապ մը ստեղ­ծո­ւած էր ­Գե­ղա­մի եւ ­Կիւ­լի­զա­րի մի­ջեւ, ինչ որ 1892ին պսա­կո­ւե­ցաւ ե­րի­տա­սարդ զոյ­գին ա­մուս­նու­թեամբ։
1890ա­կան­նե­րու սկզբնա­ւո­րու­թեան, յե­ղա­փո­խա­կան շար­ժու­մը վա­րա­կած էր ողջ հա­յու­թեան նո­րա­հաս սե­րունդ­նե­րը, ո­րոնք Ա­րա­բո­յի նման ա­ռա­ջին հայ ֆե­տա­յի­նե­րու հե­րո­սա­կան ըմ­բոս­տա­ցու­մը ներշնչ­ման աղ­բիւր եւ օ­րի­նա­կե­լի վար­քա­գիծ դար­ձու­ցած էին։ Քր­տա­կան եւ թրքա­կան շա­հա­տա­կու­թիւն­ներն ու խժդժու­թիւն­նե­րը սե­փա­կան ու­ժե­րով սան­ձե­լու ո­գե­ւո­րու­թիւ­նը վա­րա­կած էր բո­լո­րը։ ­Գե­ղամ ­Տէր-­Կա­րա­պե­տեան դար­ձաւ յա­ռա­ջա­մար­տիկ­նե­րէն մէ­կը Խ­րի­մեան ­Հայ­րի­կի շուն­չով թրծո­ւած յե­ղա­փո­խա­կան հա­յոր­դի­նե­րուն, ինչ­պի­սին էին ­Մար­գար ­Վար­ժա­պետն ու ­Ներ­սէս Վար­դա­պետ ­Ղա­րա­խա­նեա­նը, ո­րոնք ի­րա­րու ձեռք եր­կա­րե­ցին եւ միաս­նա­բար լծո­ւե­ցան ապս­տամ­բա­կան շար­ժու­մը միա­ւո­րե­լու աշ­խա­տան­քին։ ­Հայ ազ­գա­յին-յե­ղա­փո­խա­կան ե­րեք կու­սակ­ցու­թիւն­ներն ալ կազ­մո­ւած էին ար­դէն։ ­Գե­ղամ ­Տէր-­Կա­րապ­տեան, Մար­գար ­Վար­ժա­պետ եւ ­Ներ­սէս ­Ղա­րա­խա­նեան ­Վար­դա­պետ մօ­տե­ցան Դաշ­նակ­ցու­թեան եւ ա­նոր դրօ­շին տակ թափ տո­ւին ի­րենց յե­ղա­փո­խա­կան-կազ­մա­կերպ­չա­կան աշ­խա­տանք­նե­րուն։

1894ին, սա­կայն, ­Հա­մի­տեան կո­տո­րած­նե­րը սկսան եւ ­Սուլ­թա­նը բան­տե­րէն ա­զատ ար­ձա­կեց թուրք թէ քիւրտ յան­ցա­գործ պա­տաս­խա­նա­տու­նե­րը՝ ա­նոնց հա­կա­հայ մո­լուց­քը ա­ռա­ւե­լա­գոյն չա­փով հրահ­րե­լու եւ սուլ­թա­նա­կան գա­հին ծա­ռա­յեց­նե­լու հա­մար։ Այ­դօ­րի­նակ ա­զատ ար­ձա­կո­ւած չա­րա­գործ­նե­րէն մէ­կը ­Մու­սա բէկն էր, որ հա­կա­հայ «վրէժխնդ­րու­թեան» իր թոյ­նը թա­փե­լու ա­զատ աս­պա­րէզ գտաւ՝ ­Հա­մի­տեան կո­տո­րած­նե­րուն գլխա­ւոր գոր­ծա­կա­տար­նե­րէն մէ­կը դառ­նա­լով։ ­Մու­սա բէկ փոր­ձեց նաեւ ա­ռի­թէն օգ­տո­ւիլ եւ անձ­նա­կան «հա­շո­ւե­յար­դար» կա­տա­րել ­Գե­ղամ Տէր-­Կա­րա­պե­տեա­նի հետ… Այդ նկա­տա­ռու­մով ու ըն­կեր­նե­րուն յոր­դոր­նե­րուն ան­սա­լով՝ ­Գե­ղամ առ­ժա­մա­պէս հե­ռա­ցաւ ­Մու­շէն եւ եր­կու տա­րի մնաց ­Տիգ­րա­նա­կերտ, ուր նոյն­պէս ստանձ­նեց քար­տու­ղա­րու­թիւ­նը տեղ­ւոյն հա­յոց ա­ռաջ­նոր­դա­րա­նին։

Մու­շէն հե­ռու մնա­լը ար­գելք չե­ղաւ, որ­պէս­զի ­Գե­ղամ ա­ւե­լի աշ­խոյժ գոր­ծու­նէու­թիւն ծա­ւա­լէ՝ թէ՛ ­Հա­մի­տեան կո­տո­րած­նե­րուն մա­սին ի­րա­զե­կի թղթակ­ցու­թիւն­ներ ու­ղար­կե­լով Հ.Յ.Դ. պաշ­տօ­նա­թերթ «Դ­րօ­շակ»ին, թէ՛ իր հա­ւա­քած տո­ւեալ­նե­րով մաս­նա­կից դառ­նա­լով եւ­րո­պա­կան տէ­րու­թեանց ուղ­ղուած պաշ­տօ­նա­կան տե­ղե­կա­գիր­նե­րու պատ­րաս­տու­թեան, հայ ժո­ղո­վուր­դին դէմ գոր­ծադ­րո­ւած սուլ­թա­նա­կան խժդժու­թեանց մա­սին։

Գե­ղամ ­Տէր-­Կա­րա­պե­տեան 1896ին վե­րա­դար­ձաւ ­Մուշ, ուր վերս­տին ստանձ­նեց ա­ռաջ­նոր­դա­րա­նի քար­տու­ղա­րու­թիւ­նը, միա­ժա­մա­նակ ու­սուց­չու­թիւն ը­նե­լով քա­ղա­քի Մ­խի­թա­րեան­նե­րու վար­ժա­րա­նին մէջ։ Սկ­սաւ Մ­շոյ ­Գե­ղա­մի յե­ղա­փո­խա­կան գոր­ծու­նէու­թեան կա­րե­ւո­րա­գոյն շրջա­նը, որ եր­կա­րե­ցաւ մին­չեւ 1908ի Սահ­մա­նադ­րու­թեան հռչա­կու­մը։

Ա­ւե­լի քան 12 տա­րի, Մ­շոյ ­Գե­ղամ մնա­յուն կեր­պով ընտ­րո­ւե­ցաւ Հ.Յ.Դ. Դու­րան-­Բարձ­րա­ւան­դա­կի Կ. ­Կո­մի­տէի ան­դամ եւ սերտ գոր­ծա­կի­ցը դար­ձաւ Հ­րայր-Դ­ժոխ­քի ու ­Գէորգ ­Չա­ւու­շի, միաս­նա­բար ա­մուր հի­մե­րու վրայ դնե­լով կազ­մա­կեր­պու­մը Տա­րօ­նի հա­յու­թեան ինք­նա­պաշտ­պա­նու­թեան գոր­ծին։ Իր պատ­րաս­տու­թեամբ եւ ազ­գա­յին-հա­սա­րա­կա­կան հե­ղի­նա­կու­թեամբ, Մ­շոյ ­Գե­ղամ գլխա­ւոր պա­տաս­խա­նա­տուն դար­ձաւ մէկ կող­մէ ­Տա­րօ­նի հա­յու­թեան կրթա­կան-հա­սա­րա­կա­կան կազ­մա­կեր­պու­մին, իսկ միւս կող­մէ՝ Հ.Յ.Դ. քա­ղա­քա­կան- յա­րա­բե­րա­կան աշ­խա­տանք­նե­րուն, Երկ­րի մէջ տի­րող յան­ցա­գոր­ծու­թեանց եւ ա­մե­նա­թո­ղու­թեան վի­ճա­կին դէմ հա­յու­թեան բո­ղո­քը պաշ­տօ­նա­պէս ղե­կա­վա­րե­լով։

Ա­ռա­ջին ուղ­ղու­թեամբ՝ մեծ ե­ղաւ Մ­շոյ ­Գե­ղա­մի ներդ­րու­մը ­Տա­րօ­նի շրջա­նի գիւ­ղե­րը ազ­գա­յին վար­ժա­րան­նե­րով օժ­տե­լու գոր­ծին մէջ։ Իսկ երկ­րորդ մար­զի պա­րա­գա­յին, ա­ռա­ւե­լա­բար իր ջան­քե­րուն շնոր­հիւ եւ­րո­պա­կան տէ­րու­թիւն­նե­րը շա­րու­նա­կա­կան տե­ղե­կա­գիր­նե­րով ի­րա­զեկ պա­հո­ւե­ցան ­Հա­մի­տեան սան­ձար­ձա­կու­թեանց մա­սին՝ հա­մա­պա­տաս­խան ազ­դու մի­ջամ­տու­թեան պա­հան­ջը շեշ­տե­լով եւ հա­յան­պաստ քա­րոզ­չու­թեան թափ տա­լով ու ­Հայ­կա­կան ­Հար­ցի ար­դար լուծ­ման ի նպաստ օ­տար հան­րա­յին կար­ծիք պատ­րաս­տե­լով։ ­Թէ՛ 1904ի եւ թէ 1907ի ­Սաս­նոյ ապս­տամ­բու­թեանց ժա­մա­նակ, Մ­շոյ ­Գե­ղա­մի գոր­ծու­նէու­թիւ­նը այս վեր­ջին ա­ռու­մով մե­ծա­պէս վճռո­րոշ կա­րե­ւո­րու­թիւն ու­նե­ցաւ։ Իր այս ծա­ռա­յու­թեանց վրայ հիմ­նո­ւե­լով էր, որ 1908ի Օս­մա­նեան ­Սահ­մա­նադ­րու­թեան հռչա­կու­մէն ետք, ­Գե­ղամ ­Տէր-­Կա­րա­պե­տեան օս­մա­նեան խորհրդա­րա­նի պատ­գա­մա­ւոր ա­ռա­ջադ­րո­ւե­ցաւ ­Դաշ­նակ­ցու­թեան կող­մէ, լայն ժո­ղովր­դա­կա­նու­թեամբ յաղ­թեց ընտ­րու­թիւն­նե­րուն եւ Երկ­րի հա­յու­թեան ազ­գա­յին ու մա­նա­ւանդ հո­ղա­յին ի­րա­ւունք­նե­րուն քա­ջա­րիպաշտ­պա­նը հան­դի­սա­ցաւ խորհր­դա­րա­նէն ներս։ 1911ին նաեւ գրքոյկ մը հրա­տա­րա­կեց հո­ղա­յին հար­ցի ար­դար լուծ­ման ի խնդիր։

Յե­ղա­փո­խա­կան-քա­ղա­քա­կան թէ ազ­գա­յին-հա­սա­րա­կա­կան ե­ռուն իր գոր­ծու­նէու­թեան զու­գա­հեռ, Մ­շոյ ­Գե­ղամ շա­րու­նակ ստեղ­ծա­գոր­ծեց գրա­կան-գե­ղա­րո­ւես­տա­կան թէ բա­նա­հա­ւաք­ման ու բա­նա­սի­րու­թեան բնա­գա­ւառ­նե­րէն ներս։ Մ­շոյ Ս. ­Կա­րա­պետ վան­քին մէջ ա­շա­կեր­տած էր ­Գա­րե­գին Ե­պիս­կո­պոս Ս­րո­ւանձ­տեան­ցի, նաեւ՝ գրա­կան իր կեան­քի ըն­թաց­քին հա­ւա­տա­րիմ շա­րու­նա­կո­ղը ե­ղաւ իր ու­սուց­չին։ ­Մեր ժո­ղո­վուր­դին բա­նա­ւոր ժա­ռան­գու­թիւ­նը կո­րուս­տէ փրկե­լու օրհ­նա­բեր կիր­քը միշտ աշ­խոյժ պա­հեց զինք, հա­ւա­քեց եւ գրի ա­ռաւ մեր ժո­ղո­վուր­դին բա­նա­ւոր պահ­պա­նած գրա­կան գան­ձե­րը։ ­Նաեւ՝ ան­խոնջ ու­սում­նա­սի­րո­ղը ե­ղաւ մեր մշա­կու­թա­յին հարս­տու­թեան եւ ա­տե­նի հայ մա­մու­լի է­ջե­րուն բա­զում են իր ստո­րագ­րու­թեամբ լոյս տե­սած յօ­դո­ւած­ներն ու աշ­խա­տա­սի­րու­թիւն­նե­րը հայ ժո­ղո­վուր­դի բազ­մա­դա­րեան ստեղ­ծա­գոր­ծու­թեանց մա­սին։

Գե­ղամ ­Տէր-­Կա­րա­պե­տեան իր ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան թէ յե­ղա­փո­խա­կան կեան­քի ա­մէ­նէն բե­ղուն շրջա­նին կը գտնո­ւէր, երբ ա­նո­ղոք հիւ­ծախ­տը մարմ­նա­պէս հա­րո­ւա­ծեց հայ ժո­ղո­վուր­դի ե­րախ­տա­շատ այս ծնուն­դին։ ­Հիւ­ծախ­տը հան­րա­յին կեան­քէն ա­կա­մայ հե­ռա­ցու­ցած էր ար­դէն Մ­շոյ ­Գե­ղա­մին 1915ին, երբ պայ­թե­ցաւ Ա­ռա­ջին Աշ­խար­հա­մար­տը եւ թրքա­կան պե­տու­թիւ­նը ի գործ դրաւ հայ ժո­ղո­վուր­դի բնաջնջ­ման կան­խամ­տա­ծո­ւած ցե­ղաս­պա­նա­կան ո­ճի­րը։ Մ­շոյ ­Գե­ղամ չկար Ապ­րիլ 24ին ձեր­բա­կա­լո­ւած եւ ա­րա­գօ­րէն սպան­նո­ւած մեր նա­հա­տակ մտա­ւո­րա­կա­նու­թեան շար­քին։

Հի­ւան­դու­թեան պատ­ճա­ռով իբր թէ… խնա­յե­ցին զինք։ Ի­րո­ղու­թիւ­նը դառն ու հեգ­նա­կան ճիշդ հա­կա­ռակն է. սե­փա­կան ժո­ղո­վուր­դին եւ մտքի ու կռո­ւի իր ըն­կեր­նե­րուն դէմ գոր­ծադ­րո­ւած ցե­ղաս­պա­նու­թիւ­նը շատ ա­ւե­լի ծանր ճնշեց Մ­շոյ Գե­ղա­մին վրայ, քան նոյ­նինքն հիւ­ծախ­տը։ Ար­հա­ւիր­քի օ­րե­րուն, մա­հա­մեր­ձի իր սնա­րին մէջ, սկսաւ գրել «Ապ­րի­լեան ­Կո­տո­րա­ծը» խո­րագ­րով իր աշ­խա­տու­թիւ­նը, բայց մա­հը թոյլ չտո­ւաւ, որ ամ­բող­ջաց­նէ զայն։

Եւ 28 ­Նո­յեմ­բեր 1918ին, ­Պոլ­սոյ մէջ, Ա­ռա­ջին Աշ­խա­րա­հա­մար­տի ա­ւար­տէն քա­նի մը շա­բաթ ետք, առ­յա­ւէտ փա­կո­ւե­ցան ան­բու­ժե­լի հի­ւան­դու­թեան դէմ պայ­քա­րէն յոգ­նա­բեկ, այ­լեւ ­Հա­յոց ­Գող­գո­թա­յի ա­հա­ւո­րու­թեան վկա­յի ցա­ւա­տանջ աչ­քե­րը հայ ա­զա­տագ­րա­կան շարժ­ման ար­ժա­նա­ւոր մշա­կին, բա­ռին լիար­ժէք ի­մաս­տով գա­ղա­փա­րի մար­տիկ ­Գե­ղամ ­Տէր-­Կա­րա­պե­տեա­նի՝ Մ­շոյ ­Գե­ղա­մին։

Ն.