Լը Մոնդ. Վերագտած հայություն

Փաստաբան Ֆեթհիյե Չեթինը «Մեծ մայրս» գրքով, որը լույս է տեսել 2004 թ. Թուրքիայում (և 2006 թ.  թարգմանվել Actes Sud  ֆրանսիական հրատարակչության կողմից), ճանապարհ բացեց մյուսների համար: Հեղինակն այդ գրքում բացահայտում էր իր նախնիի` Հերանուշի պատմությունը, որը վերանվանվել էր Սեհեր, պատմությունը մի հայուհու, ում առևանգել և բռնի մուսուլմանացրել էին 1915 թ. Ցեղասպանության ժամանակ, որն իրականացվել էր տվյալ ժամանակաշրջանում իշխանության ղեկին գտնվող «Միություն և առաջադիմություն» թուրքական ազգայնական կուսակցության կողմից:

Հերոսուհու թոռնուհին, ով մարդու իրավունքների անխոնջ պաշտպան է, 2007 թ. սպանված հայ լրագրող Հրանտ Դինքի ընտանիքի փաստաբանը, դարձավ առաջինը, ով բարձրաձայն հայտարարեց իր հայկական արմատների մասին` տաբուներից անդամալույծ դարձած թուրքական հասարակության մեջ: Նրա հետքերով նմանատիպ հարյուրավոր պատմություններ վեր հանվեցին` ի հայտ բերելով մի մոռացված իրականություն` Ցեղասպանությունից վերապրած իսլամացված ու թուրքացված հայերի սերունդների ներկայությունը, որը գրեթե ամենուր է Թուրքիայում, թուրքերենում ընդունված արտահայտությամբ` «թրից անցածների» պատմությունը:

Ֆեթհիյե Չեթինը «Մեծ մայրս» գրքից հետո այս անգամ սոցիոլոգ Այշե Գյուլ Ալթընայի հետ միասին է անդրադարձել «թոռների» ճակատագրին, այլ կերպ ասած` բոլոր նրանց, ովքեր երկու սերունդ հետո փորփրում են թաքնված անցյալը և վերջապես հարցականի տակ դնում պաշտոնական պատմագրությունն ու իրենց սեփական կյանքին պարտադրված լռությունը:

«Ո՞ւր են կրոնափոխ հայերը»,- հարց է տալիս Այշե Գյուլ Ալթընայը գրքի վերջաբանում և ինքն էլ պատասխանում այդ հարցին. «Դուք կարող եք նրանց հանդիպել դպրոցներում, խորհրդարանի միջանցքներում, հիվանդանոցում, գործարանում, դաշտերում, նահանգապետարանի գրասենյակներում կամ մզկիթներում: Նա կարող է լինել ձեր ավտոբուսի վարորդը, ձեզնից արյուն վերցնող բուժքույրը, այն լրագրողը, որի գրածները դուք սիրում եք ընթերցել, այն տեխնիկը, ով սարքել է ձեր համակարգիչը (…) կամ էլ ձեր թաղամասի մզկիթի իմամը»:

Գրքի հեղինակները նման տասնյակ վկաների են գտել: Նրանցից քչերն են կարողանում վստահել, էլ ավելի քչերը` բացահայտել իրենց իրական ինքնությունը: Վերջում գիրքը ներկայացնում է 24 անհատական պատմություններ, այն ընտանիքների դիմապատկերները, որոնք բոլորն էլ թաքցրել են իրենց հայկականությունը:

Մարդու իրավունքների պաշտպանության կազմակերպության ակտիվիստներից Յըլդըզ Օնենը համաձայնվել է գրքում վկայություն տալ իր իրական անունով: Թուրքիայի արևելքում` քրդական շրջանում գտնվող մի փոքրիկ քաղաք հանդիսացող Դերիքում (Տևրիկում) ծնված էներգիայով լեցուն այդ երիտասարդ կինն ասում է, որ «մեծացել է որպես քուրդ»: Իր որդիներից մեկի հետ մեկտեղ Ցեղասպանությունից վերապրած մի հարուստ վաճառական հայի դուստրը եղած նրա մեծ մոր պատմությունը «մեկն է հազարավոր կանանց պատմություններից»: Նրան մեծացրել է մի քուրդ, նա ամուսնացել ու բռնի կրոնափոխվել է:

«Հայրս ծնվել է այս կողմերում,- պատմում է Յըլդըզը:- Մեծ մայրս դաստիարակել է երկու որդիների, մեկին` հայկական ավանդույթներով, մյուսին` որպես քուրդ: Պահպանողական մուսուլման հայրս մի հայ եղբայր է ունեցել»: Ինչպես շատերին, նրան ևս հենց Հրանտ Դինքի մահն է վերաբացահայտել ճնշված ինքնությունը: «Այդ պահին ես սկսեցի մտածել, որ ես նույնպես ինձ պետք է հայուհի զգամ»,- ասում է նա: Հայ զգալը ենթադրում է նաև ընկալվել այլ կերպ, և ոչ միայն ուրիշների, այլ նաև` սեփական ընտանիքի կողմից: «Իմ զարմիկների մի մասը բացվել է, մյուսները` ոչ»,- ամփոփում է նա:

Ցեղասպանությունից հետո վերապրածների երկրորդ սերունդը, որը մնացել է Թուրքիայում կամ գաղթել այստեղ, մեծացել է` առանց տեղեկանալու իր ինքնության մասին, որպեսզի չկորի զանգվածների մեջ և չիմանա ցավալի պատմության մասին: Արդեն հիսուն տարեկանին մոտ իր մեծ մոր` Սաթենիկի հայ լինելու մասին պատահաբար իմացած Գյուլսադը բացատրում է. «Կարծես թե այդ տարբերությունը բիծ էր, արգելված մի բան, ամոթ, որը պետք էր թաքցնել»:

Բայց այսօր հարյուրավոր թոռներ գովազդում են իրենց պատմությունները: Եվ հարցականի տակ վերցնում այն պատմությունը, որը տրամաբանական չէ: «Ո՞ւր են մեր մեծ հայրերը»,-ինքն իրեն հարց է տալիս Սիման: «Հենց մեծ մորս ճակատագիրը պարզելու շնորհիվ էր, որ ես սկսեցի հասկանալ այն անարդարությունները, որ նա ապրել էր, և որ ես հայտնագործեցի, թե որքան էր ազգայնամոլությամբ ներծծված իմ ստացած կրթությունը,- պարզաբանում է Ֆեթհիյե Չեթինը:- Այս բոլոր պատմությունները շատ լուսաբանող են, քանզի դրանք խախտում են թուրքական ինքնության էսենցիալիստական սահմանումը»:

Ըստ փաստաբանի` առնվազն մի հայ նախնի ունեցող թուրքերի թիվը հասնում է հարյուր հազարների: Ինչպես իր սեփական դեպքում` նման անձանց ինքնությունը հաճախ «հիբրիդային» է`բաղկացած թուրքից, քրդից, ալևիից և հայից… Ոմանք հայ են մնացել` դավանելով իսլամ: Ուրիշներն իրենց քուրդ են համարում, բայց վերադառնում են քրիստոնեության: «Մի անհավատալի տարբերություն կա այն սահմանման ձևի միջև, որ նրանք տալիս են իրենց»,- արձանագրում է Ֆեթհիյե Չեթինը:

96 տարվա ընթացքում այդ թաքնված վերապրողների գոյությունը ոչ միայն անցել է Թուրքիայի Հանրապետության լռության միջով, այլ նաև` մոռացության մատնվել հենց իրենց` հայերի կողմից, ովքեր ցրվել են աշխարհով մեկ: 1915-ին կրոնափոխված հայ կանայք ու երեխաներն ընգրկվում են Ցեղասպանության զոհերի շարքում: «Այդ կանայք առաջին հերթին պատմության սուբյեկտներ են, ոչ թե մարդկային կամ հայրիշխանական համակարգի օբյեկտ»,- նշում է Այշե Գյուլ Ալթընայը:

Թոռների հիշողությունները վերապրեցնում են 20-րդ դարի առաջին ցեղասպանության մոռացված զոհերին: Այս պատմության ուժը անպաշտպան մեծ մայրերի շնորհիվ տաբուն կոտրելու մեջ է, ինչպես նաև` Թուրքիայում պատմական հաշտեցման գործընթացին ներգրավվելու: Ընտանեկան կամ գավառական փոքրիկ պատմության արահետներում խորանալով` քաղաքացիական հասարակությունը և թուրք մտավորականները գտել են, թերևս, մի շքերթ` պաշտոնական ռևիզիոնիզմի մեջ, շքերթ, որը վերականգնում է Հայկական հարցը: