Քաղաքականությունը և Եկեղեցին․ իշխանության սահմանները և Արքայության հորիզոնը. Տեր Հեթում քահանա

Ախթալայ​ի հոգևոր հովիվ Տեր Հեթում քհանա Թարվերդյանը գրել է.

«Քաղաքականության և Եկեղեցու հարաբերության հարցը քրիստոնեական աստվածաբանության և հասարակական մտքի առանցքային խնդիրներից է։ Պատմության ընթացքում այս հարաբերությունը տարբեր կերպ է ձևավորվել՝ կախված քաղաքական համակարգերից, պատմական հանգամանքներից և եկեղեցական ինքնագիտակցությունից։ Հարցը երբեք չի սահմանափակվել զուտ ինստիտուցիոնալ դաշտով․ այն առնչվում է մարդու ազատությանը, արժանապատվությանը, իշխանության բնույթին և փրկության աստվածաբանական ընկալմանը։

Սույն հոդվածը նպատակ ունի բացահայտելու քաղաքականության և Եկեղեցու հարաբերության աստվածաբանական հիմքերը՝ համադրելով տեսական վերլուծությունը պատմական օրինակների հետ և առաջարկելով քննադատական մոտեցում, որը կարող է կիրառելի լինել ժամանակակից հասարակական իրականության մեջ։

Քաղաքականության և Եկեղեցու ընդհանրությունները

Ա. Մարդակենտրոն ուղղվածություն

Թե՛ քաղաքականությունը, թե՛ Եկեղեցին իրենց գործունեության կենտրոնում ունեն մարդուն։ Քաղաքականության հիմնական նպատակը հասարակական կյանքի կազմակերպումն է, իսկ Եկեղեցունը՝ մարդու փրկությունը և նրա վերականգնումը Աստծո հետ հաղորդակցության մեջ։ Քրիստոնեական մարդաբանության համաձայն՝ մարդը ստեղծված է Աստծո պատկերով և նմանությամբ (Ծննդ. 1․27), ինչը ենթադրում է անձի անօտարելի արժանապատվություն։ Ժամանակակից քաղաքական տեսություններում մարդու իրավունքների գաղափարը նույնպես հիմնված է անձի արժեքի ճանաչման վրա, թեև այն հաճախ զրկված է իր մետաֆիզիկական հիմքից։

Իշխանության գաղափարը և ծառայությունը

Քաղաքական և եկեղեցական համակարգերը երկուսն էլ առնչվում են իշխանության իրականացման հետ։ Քաղաքական իշխանությունը կոչված է ապահովելու հասարակական կարգն ու արդարությունը, մինչդեռ եկեղեցական իշխանությունն ունի հոգևոր բնույթ և ուղղված է ծառայությանը։ Քրիստոսի ուսմունքը իշխանությունը վերաիմաստավորում է՝ այն ներկայացնելով որպես ծառայություն․ «Ով որ ձեր մեջ մեծ է, թող լինի սպասավոր» (Մատթ. 20․26)։ Այս սկզբունքը համընդհանուր է և կարող է կիրառվել ինչպես եկեղեցական, այնպես էլ քաղաքական իշխանության քննադատության մեջ։

Էթիկական արժեքներ

Քաղաքականությունը չի կարող գոյություն ունենալ առանց էթիկական չափանիշների, իսկ Եկեղեցին դարեր շարունակ հանդիսացել է հասարակական էթիկայի հիմնական աղբյուրներից մեկը։ Արդարություն, խաղաղություն, համերաշխություն, սոցիալական պատասխանատվություն և աղքատների պաշտպանություն՝ այս արժեքները ընդհանուր են քրիստոնեական ուսմունքին և առողջ քաղաքական մտածողությանը։

Բ. Քաղաքականության և Եկեղեցու հիմնարար տարբերությունները

Նպատակի տարբերություն

Եկեղեցու գերագույն նպատակը մարդու փրկությունն է և Աստծո Արքայության վկայությունը աշխարհում, մինչդեռ քաղաքականության նպատակը սահմանափակված է ժամանակավոր իրականությամբ՝ հասարակական կայունություն, անվտանգություն և բարեկեցություն ապահովելով։ Քրիստոսի խոսքը՝ «Իմ արքայությունը այս աշխարհից չէ» (Հովհ. 18․36), հստակ սահման է դնում այս երկու ոլորտների միջև։

Գործիքների տարբերություն

Քաղաքականությունը գործում է օրենքների, ինստիտուցիոնալ մեխանիզմների և հարկադրանքի միջոցով։ Եկեղեցին գործում է խոսքով, խորհրդական կյանքով, աղոթքով և սիրո վկայությամբ։ Երբ Եկեղեցին սկսում է օգտվել քաղաքական իշխանությանը բնորոշ գործիքներից, վտանգվում է նրա ավետարանական ինքնությունը և մարգարեական առաքելությունը։

Ժամանակավոր և վախճանաբանական հորիզոններ

Քաղաքականության հորիզոնը ժամանակավոր է, իսկ Եկեղեցին ապրում է վախճանաբանական ակնկալիքով՝ վկայելով ապագա Արքայության մասին։ Այս տարբերությունը կանխում է Եկեղեցու ամբողջական նույնացումը որևէ քաղաքական համակարգի կամ գաղափարախոսության հետ։

Գ. Քաղաքականության և Եկեղեցու հարաբերությունը ժամանակակից աստվածաբանության մեջ

Դումիտրու Ստանիլոաեի մոտեցումը

Դումիտրու Ստանիլոաեի քաղաքական աստվածաբանությունը հիմնված է նրա հաղորդակցական մարդաբանության և քրիստոսաբանական մտածողության վրա։ Նրա համար Եկեղեցին նախևառաջ Քրիստոսի Մարմինն է և անձերի ազատ հաղորդակցություն, այլ ոչ թե պատմական կամ քաղաքական ինստիտուտ։ Այս պատճառով Եկեղեցին չի կարող նույնացվել որևէ պետության կամ քաղաքական համակարգի հետ՝ առանց դավաճանելու իր էությանը։

Ստանիլոաեն քաղաքական իշխանությունը դիտում է որպես անհրաժեշտ, սակայն սահմանափակ իրականություն։ Պետությունը կոչված է ապահովելու հասարակական կարգը, սակայն այն չի կարող դառնալ մարդու վերջնական նպատակն ու գոյաբանական հենարանը։ Քաղաքական իշխանությունը բարոյական արժեք է ձեռք բերում միայն այն դեպքում, երբ ծառայում է անձին՝ որպես Աստծո պատկեր։ Երբ իշխանությունը վերածվում է ինքնանպատակ համակարգի, այն կորցնում է իր լեգիտիմությունը։

Ստանիլոաեի մոտեցման առանցքային գաղափարներից մեկն այն է, որ քաղաքականությունը գործում է անհրաժեշտության և արտաքին կարգավորման տիրույթում, մինչդեռ Եկեղեցին գործում է ազատության և սիրո հարթությունում։ Քաղաքական համակարգերը կարող են փոխել արտաքին պայմանները, սակայն չեն կարող վերափոխել մարդուն ներսից։ Այդ ներքին կերպարանափոխությունն իրականանում է միայն եկեղեցական կյանքի՝ խորհրդական հաղորդակցության մեջ։

Ստանիլոաեն խիստ քննադատում է հավատքի ծառայեցումը պետական կամ ազգային գաղափարախոսություններին։ Նրա համոզմամբ՝ երբ քրիստոնեությունը դառնում է իշխանության լեզու, այն դադարում է լինել մարգարեական խոսք։ Եկեղեցին կոչված է պահպանելու քննադատական ազատություն ցանկացած իշխանության հանդեպ՝ պաշտպանելով մարդու անձնային արժանապատվությունը և ազատությունը։

Միևնույն ժամանակ Ստանիլոաեն մերժում է Եկեղեցու մեկուսացումը հասարակական կյանքից։ Նա խոսում է Եկեղեցու պատասխանատու ներկայության մասին աշխարհում, որտեղ Եկեղեցին հանդես է գալիս որպես հասարակության խիղճ՝ հիշեցնելով, որ պատմությունը բաց է վախճանաբանական իրականության առջև և չի կարող փակվել ինքն իր մեջ։

Զիզիուլասի մոտեցումը

Յոհան (Իոաննիս) Զիզիուլասի աստվածաբանությունը հիմնված է էկլեզիոլոգիայի և օնտոլոգիայի խորքային վերաիմաստավորման վրա, որտեղ կենտրոնական տեղ է զբաղեցնում «անձնավորություն որպես հաղորդակցություն» հասկացությունը։ Զիզիուլասի համար Եկեղեցին նախևառաջ էվխարիստիկ համայնք է, որի գոյաբանական հիմքը ազատ հաղորդակցությունն է Աստծո և մարդկանց միջև։

Այս տեսանկյունից քաղաքականությունը ներկայացնում է գոյության այլ կերպ՝ հիմնված անհրաժեշտության, ինստիտուցիոնալ կարգավորման և բնական սահմանափակումների վրա։ Պետությունը կարող է կազմակերպել համակեցությունը, սակայն այն անկարող է ստեղծել իսկական հաղորդակցություն, քանի որ վերջինս հնարավոր է միայն ազատության և սիրո մեջ։

Զիզիուլասը խստորեն տարբերակում է անձը (persona) և անհատը (individual)։ Քաղաքական համակարգերը գործում են անհատների հետ, մինչդեռ Եկեղեցին ստեղծում է անձեր՝ հաղորդակցության միջոցով։ Այդ պատճառով Եկեղեցին չի կարող նույնացվել որևէ քաղաքական նախագծի հետ, քանի որ նրա առաքելությունը ontological է, ոչ թե կազմակերպչական։

Վախճանաբանական տեսանկյունից Զիզիուլասը ընդգծում է, որ Եկեղեցին ապրում է ապագա Արքայության լույսի ներքո։ Որևէ պատմական պետություն կամ քաղաքական կարգ չի կարող նույնացվել Աստծո Արքայության հետ։ Երբ քաղաքական իշխանությունը փորձում է ներկայացնել իրեն որպես վերջնական իրականություն, Եկեղեցին պարտավոր է հանդես գալ քննադատական վկայությամբ։

Զիզիուլասի մոտեցմամբ Եկեղեցու հանրային ներկայությունը պետք է արտահայտվի ոչ թե իշխանության ձգտումով, այլ էվխարիստիկ կյանքի վկայությամբ, որը բացահայտում է գոյության այլ կերպ՝ հիմնված զոհաբերական սիրո և ազատության վրա։

Դ. Եկեղեցի–քաղաքականություն հարաբերության պատմական մոդելներ

Առաջին քրիստոնեական դարերը

Առաջին երեք դարերում Եկեղեցին գոյություն ուներ քաղաքական իշխանությունից անկախ և հաճախ՝ հալածանքի պայմաններում։ Քրիստոնյաների մերժումը կայսեր աստվածացմանը ձևավորեց Եկեղեցու մարգարեական դիրքորոշումը պետության հանդեպ և հաստատեց Քրիստոսի գերիշխանությունը բոլոր աշխարհիկ իշխանություններից վեր։

Կոնստանդյանոսի շրջան

IV դարում քրիստոնեության օրինականացումը Կոնստանդին Մեծի օրոք արմատապես փոխեց Եկեղեցու և պետության հարաբերությունը։ Եկեղեցին ստացավ ազատություն և ինստիտուցիոնալ կայացում, սակայն միաժամանակ հայտնվեց պետական ազդեցության և աշխարհիկացման վտանգի առջև։

Բյուզանդական «սիմֆոնիայի» մոդելը

Բյուզանդական քաղաքական-աստվածաբանական մտածողության մեջ ձևավորվեց սիմֆոնիայի մոդելը, ըստ որի եկեղեցական և աշխարհիկ իշխանությունները պետք է գործեն ներդաշնակ։ Սակայն պատմական իրականության մեջ այս մոդելը հաճախ հանգեցրեց Եկեղեցու կախվածության պետությունից, ինչի վառ օրինակն է պատկերամարտության շրջանը։

Հայ Առաքելական Եկեղեցին, պետականության բացակայության կամ սահմանափակման պայմաններում, ստանձնել է ոչ միայն հոգևոր, այլև ազգային, կրթական և երբեմն քաղաքական դեր։ Կաթողիկոսությունն ու վարդապետությունը հաճախ հանդես են եկել որպես ժողովրդի պաշտպան օտար իշխանությունների առջև։ Այս փորձը, սակայն, ունի երկակի բնույթ՝ մի կողմից որպես գոյապահպանական անհրաժեշտություն, մյուս կողմից որպես Եկեղեցու ազգայնացման վտանգ։

Նոր ժամանակներում Եկեղեցու և պետության հարաբերությունները տատանվել են պետական գաղափարախոսությանը ծառայելու և հասարակական կյանքից դուրս մղվելու միջև։ Խորհրդային շրջանը դրա ծայրահեղ օրինակն է, երբ Եկեղեցին փորձ արվեց մեկուսացնել հասարակությունից։ Այս փորձը ցույց է տալիս, որ թե՛ ամբողջական միաձուլումը, թե՛ ամբողջական բաժանումը հակասում են Եկեղեցու առաքելությանը։

Քաղաքականությունը և Եկեղեցին ունեն որոշ ընդհանրություններ, սակայն դրանց տարբերությունները հիմնարար են և անանցանելի։ Եկեղեցին կոչված չէ փոխարինելու քաղաքականությանը կամ դառնալու իշխանության գործիք։ Նրա առաքելությունն է վկայել Աստծո Արքայության մասին, պաշտպանել մարդու արժանապատվությունը և պահպանել մարգարեական ազատությունը քաղաքական իշխանության հանդեպ։ Պատմական փորձի և աստվածաբանական վերլուծության համադրությունը ցույց է տալիս, որ Եկեղեցու իրական ուժը ոչ թե քաղաքական ազդեցությունն է, այլ հավատարմությունը Ավետարանին և Քրիստոսին։

Աղոթքով՝ Տեր Հեթում քահանա Թարվերդյան,

Ախթալա, 26.12.2025»: