Սերգեյ Վարդանյան. պայծառ մարդու, գիտնականի հիշատակին

Մայիսի 30-ին կյանքին հրաժեշտ տվեց արձակագիր, հայագետ, ազգագրագետ, բանահավաք, բանագետ, համշենագետ, հրապարակախոս Սերգեյ Վարդանյանը։

Կյանքը և գործը՝ համառոտ

Ծնվել է 1952 թ. նոյեմբերի 9-ին Երևանում։ 1969 թ. ավարտել է Երևանի Հ.  Պարոնյանի անվան թիվ 59 դպրոցը, 1974 թ.՝ Խ. Աբովյանի անվան հայկական պետական մանկավարժական համալսարանի բանասիրական ֆակուլտետը։

Աշխատել է նույն համալսարանի հոգեբանության ամբիոնում, այնուհետև՝ «Պիոներ կանչ» («Կանչ») թերթի, «Պիոներ» («Աղբյուր»), «Սովետական արվեստ», «Մշակույթ» ամսագրերի խմբագրություններում, Հայ ճարտարապետության թանգարան-ինստիտուտում:  1991-2002 թվականներին եղել է ՀՀ կառավարությանն առընթեր կրոնի գործերի պետական խորհրդի փոխնախագահը, 1990-1991, 2003-2004 թվականերին և 2009 թվականից գիտաշխատող էր ՀՀ ԳԱԱ հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտում:

1978 թ. մամուլի միջոցով նախաձեռնել է պատանեկան բանահավաքչական շարժում, որին մասնակցել են Հայաստանի, Վրաստանի, Ադրբեջանի, Լեռնային Ղարաբաղի, Նախիջևանի, Աբխազիայի և Ռուսաստանի Կրասնոդարի երկրամասի հայկական դպրոցների աշակերտները։ Նրանց հավաքած բանահյուսական նյութերով լույս է ընծայել «Հրեղեն ձին» (1981) և «Թագավորի երազները» (2003) ժողովածուները, որոնցից ընտրված հեքիաթները «Փրկված հեքիաթներ» վերնագրով լույս են տեսել Երևանում անգլերեն («The salvaged tales», 2007) և գերմաներեն («Gerettete Märchen», 2009)։

Նրա «Հայոց մայրաքաղաքները» գիրքը (1985 թ.) նոր նյութերով հարստացված «Հայաստանի մայրաքաղաքները» վերնագրով վերահրատարակվել է 1995 թվականին և 1997 թ. արժանացել «Թեքեյան» մշակութային միության «Հայկաշեն Ուզունյան» մրցանակին։

1989 թ. Երևա­նում տպագրվել է «Արևածաղիկը» վերտառությամբ մանկական պատմվածքների գիրքը, որը հինգ տարի անց՝ 1994 թ., լույս է տեսել  Ստամբուլում՝  արևմտահայերենով: Սերգեյ Վարդանյանի պատմվածքները ընդգրկ­վել են նաև «Մայրենիի» 4-րդ (2009 թվականից սկսած) և 5-րդ (2011 թվականից սկսած) դասարանների դասագրքերում, բեմադրվել են սփյուռ­քի հայկական թատրոններում։ Հայ ժողովրդի պատմության, մշակույթի, ազգագրության, բանահյուսության մասին նրա արժեքավոր  հոդվածները թարգմանվել են բազմաթիվ լեզուներով:

Հայաստանի ժուռնալիստների (1978 թվականից) և գրողների (1991 թվականից) միության անդամ էր: Քանիցս ընտրվել է ՀԳՄ վարչության անդամ:  

Նվիրյալ հայագետը 1980 թ. արժանացել է Հայաստանի ժուռնալիստների միության տարվա մրցանակի, 1992 թ.՝ Վատիկանում Հռոմի պապ Հովհաննես Պողոս Երկրորդից՝ պապի անվամբ Արծաթե հուշամեդալի, 2001 թ.՝ Հռոմի պապ Հովհաննես Պողոս Երկրորդից՝ Հայաստան ուխտագնացությանը նվիրված հուշամեդալի, 2009 թ., որպես խմբագիր,   արժանացել է Համաշխարհային հայկական կոնգրեսի, Ռուսաստանի հայերի միության, ՀՀ Սփյուռքի նախարարության և Հայաստանի ժուռնալիստների միության բարձրագույն մրցանակի, 2010 թ.՝ Ռուսաստանի հայերի միության հիմնադրման 10-ամյակին նվիրված մեդալի, 2012 թ.՝ Հայաստանի Ֆ. Նանսեն միջազգային հիմնադրամի «Ֆրիտյոֆ Նանսեն» Ոսկե հուշամեդալի, 2012 թ.՝ ՀՀ մշակույթի նախարարության Ոսկե մեդալի, 2012 թ.՝ ՀՀ Սփյուռքի նախարարության «Վիլյամ Սարոյան» մեդալի, 2012 թ.՝ Երևանի քաղաքապետի Ոսկե մեդալի, 2013 թ.՝ Հովհաննես Թումանյանի թանգարանի մրցանակի, 2015 թ.՝ ՀԳՄ «Գրական վաստակի» համար մեդալի:  

Համշենի և համշենագիտության նվիրյալը

Մեծանուն ազգագրագետը դեռևս 1970-ական թվականներից զբաղվել է ԽՍՀՄ-ում սփռված հայության ազգապահպանության հարցերով: Բազմիցս շրջագայել է Աբխազիայի, Ռուսաստանի Դաշնության Կրասնոդարի ու Ստավրոպոլի երկրամասերի, Ուկրաինայի, Ղրիմի հայաբնակ վայրերով: Այդ ճամփորդությունների ժամանակ էլ՝ 1984 և 1987 թվականներին, Ղազախստանում, Ուզբեկստանում, Ղրղզստանում և Ռուսաստանում հայտնաբերել է իսլամադավան համշենահայերի: Նա Համշենի պատմության, համշենահայ բանահյուսության, բարբառի, նիստուկացի, սովորույթների ու մշակույթի եզակի ուսումնասիրողներից էր, ով նշված թեմաներով տասնամյակների ընթացքում հրատարակել է բազմաթիվ գիտական, հրապարակախոսական հոդվածներ, ակնարկներ ու հուշագրություններ, մենագրություններ ու այլևայլ արժեքավոր գործեր: Սերգեյ Վարդանյանը քանիցս եղել է ժամանակակից Թուրքիայի Արդվինի նահանգի Խոփայի և Բորքչայի գավառներում, գտել 20-ից ավելի հայախոս գյուղեր: Ուսումնասիրություններ կատարել նաև Ռիզեի և Էրզրումի նահանգների կրոնափոխ, թուրքախոս համշենցիների գյուղերում:  

1992 թվականից եղել է Հայաստանի «Համշեն» հայրենակցական-բարեգործական հասարակական կազմակերպության նախագահի տեղակալը, 1991-1992 թթ. եղել է «Լույս Համշենի» թերթի գլխավոր խմբագրի տեղակալը, 2004-2018 թթ. հասարակական հիմունքներով եղել է «Համշեն» հայրենակցական-բարեգործական ՀԿ-ի «Ձայն համշենական» պաշտոնաթերթի գլխավոր խմբագիրը։ Հավելենք, որ ամսաթերթի 1000 օրինակ տպաքանակն անվճար բաժանվում էր հայրենիքում և սփյուռքում, հատկապես՝ Սև ծովի առափնյա հայաշատ շրջաններում (Աբխազիա, ՌԴ Կրասնոդարի երկրամաս և այլն)։ 

Կրոնափոխ համշենահայության մասին նրա հետազոտությունները տպագրվել են հայրենի և արտերկրի մամուլում, 1989 թվականին իր կազմած «Ձայն համշենական» ժողովածուի 3-րդ հատորում: Ընդարձակ առաջաբանում Սերգեյ Վարդանյանն անդրադարձել է ինչպես «Ձայն համշենական» խորագրով մատենաշարի նախորդ երկու գրքերի ստեղծման հանգանանքներին ու նյութերին, այնպես էլ Համամաշեն-Համշենի համառոտ պատմությանը, համշենահայության ժողովրդագրական տեղաշարժերին և Սև ծովի հյուսիսային ափերին հաստատվելու գործընթացին, այդ նոր վայրերում հիմնադրված դպրոցներին, եկեղեցիներին, թերթերին, հոգևոր-մշակութային կյանքի ծաղկմանն ու 20-րդ դարի 2-րդ կեսին վերջինիս անկմանը, և այլն:

«Ձայն համշենական» թերթի առաջին համարում (N 1, օգոստոս, 2004) «Որպես հարգանքի տուրք» խորագրի տակ Սերգեյ Վարդանյանը ներկայացնում է «Ձայն համշենական» գրքաշարի ստեղծման պատմությունն ու մինչ այդ հրատարակված թվով 4 հատորների բովանդակությունը: Ըստ այդմ՝ 1966 թվականին Սոչիի ծովափնյա Լոո գյուղում ստեղծված «Ձայն համշենական» գրական խմբակի պարբերական հանդիպումների ու գործունեության արդյունքում՝ 1,5 տասնամյակ անց՝ 1971 թ., ծնունդ առավ «Ձայն համշենական» խորագրով ժողովածուների առաջին գիրքը (Երևանում), որի կազմողը, խմբագիրն ու առաջաբանի հեղինակը մեծանուն բանաստեղծ և մտավորական, այդ շրջանում նշված գրական խմբակի հրավերով Կրասնոդարի և Աբխազիայի հայաշատ վայրեր այցելած Սերո Խանզադյանն էր:  Երևանում 1979 թ. լույս տեսած երկրորդ գիրքը կազմել է «Ձայն համշենական» գրական խմբակի անդամ, համշենահայ ճանաչված մտավորական և մանկավարժ Անդրանիկ Զեյթունցյանը: Երրորդ գիրքը (Երևան, 1989), ինչպես նշեցինք, կազմել, խմբագրել, ծանոթագրել է Սերգեյ Վարդանյանը: «Ձայն համշենական» մատենաշարի 4-րդ գիրքը կազմել և խմբագրել են Ս. Գալստյանն ու Լ. Կարապետյանը (Երևան, 1999), 5-րդը՝ Ս. Գալստյանն ու Ս. Վարդանյանը (Երևան, 2006):

2009 թվականին համշենագիտությունը հարստացավ Սերգեյ Վարդանյանի «Կրոնափոխ համշենահայերի բարբառը, բանահյուսությունը և երգարվեստը (նյութեր և ուսումնասիրություններ)» վերտառությամբ ուսումնասիրությամբ: Գրքում հեղինակն անդրադարձել է համշենահայության, մասնավորապես, նրա բռնի մահմեդականացված հատվածի պատմությանը: Աշխատության մեջ բացառիկ արժեք են ներկայացնում թե՛  Աջարիայից 1944 թ. Ղազախստան և Ղրղզստան աքսորված, ինչպես նաև ժամանակակից Թուրքիայի Արդվինի նահանգի Խոփայի ու Բորչկայի գավառների կրոնափոխ համշենահայերի բարբառի, բանահյուսության և երգարվեստի նմուշները, թե՛ Խոփայի խոսվածքի ընդարձակ բառարանը (Խոփայի խոսվածք – գրական հայերեն, գրական հայերեն – Խոփայի խոսվածք տարբերակներով):

Գիտնականի հերթական՝ «Окровавленные семена» (2015 թ.) խորագրով գրքում ներկայացված են Մեծ Հայրենականի տարիներին ՌԴ Կրասնոդարի երկրամասի և Աբ­խա­զիայի հա­յության մղած պայքարի նվիրյալները, որոնցից 13-ն արժանացել են Խորհրդային Միության  հերոսի կոչման։ Գրքի ողջ տպաքանակն անվճար բաժանվել է Կրասնոդարի երկրամասում և Աբխազիայում:

7 տարի անց՝ 2022 թ., նվիրյալ գիտնականը հրապարակի վրա հանեց իր նոր կապիտալ աշխատանքը՝ «Բանահյուսական պատումի միջավայրը (Կրոնափոխ համշենահայերի մի զվարճապատումի տարբերակները»), (Երևան, 2022) վերտառությամբ:

Եզակի ուսումնասիրությունը կրոնափոխ համշենահայերից և 19-20-րդ դարերում տարբեր վայրերի քրիստոնյա հայերից գրառված, սյուժետային ընդհանրություններ ունեցող 37 անտիպ ու տպագիր երգիծապատումները համեմատելու և մեկտեղելու առաջին փորձն է: Ներկայացվել են նաև բոլոր զվարճապատումների բնագրերն ու թարգմանությունները:  Աշխատության մեջ, բացի շրջագայությունների ժամանակ հավաքված նյութերի մեկտեղումից ու հետազոտությունից, ուսումնասիրվել են նաև ստվարածավալ արխիվային նյութեր, դասական ու ժամանակակից գրքեր և ժողովածուներ, հայերեն պարբերականներ, ռուսերեն, սլովակերեն, ֆրանսերեն, իսպաներեն, անգլերեն, գերմաներեն, ադրբեջաներեն, թուրքերեն գրքեր և պարբերականներ, հունարեն հոդված, երեք խտասկավառակ և այլն:

Իր` Համշենի գյուղեր, հարավային Ռուսաստան, Աբխազիա, Միջին Ասիա և այլուր կատարած ճամփորդությունների ժամանակ Սերգեյ Վարդանյանը ոչ միայն հավաքում, փրկում և գիտական ուսումնասիրության էր ենթարկում համշենահայերի հոգևոր ժառանգությունը, այլ նաև դարձել էր նրանց իսկական բարեկամն ու հարազատը, խնդիրների բարձրաձայնողն ու հազարավոր ընտանիքների սպասված հյուրը:

Կասկած չունենք, որ առաջիկայում հանրությանը կներկայացվի Սերգեյ Վարդանյանի գիտական պատկառելի ժառանգությունը ներկայացնող ուսումնասիրությունը, միգուցե՝ ուսումնասիրությունները: 

Մեծանուն գիտնականը ողջ կյանքում ծառայեց իր պաշտելի հայրենիքին՝ Հայաստանին, իր սիրելի հայ ժողովրդին: Հայաստան, որը նրա պատկերացումներում մեծ էր ու չէր ավարտվում Արաքսի ափին, հայ ժողովուրդ, որի անբաժան մասն էր նաև ձուլման զոհ դարձած, յաթաղանի տակ ապրելով՝ Համշենի ժայռերից կառչած, ազատատենչ հայի աղաղակն այդ ծերպերում անթեղած, հետագայում Սև ծովի հյուսիսային ափեր, Միջին Ասիա ու այլուր ցրված  համշենահայությունը:  

Սերգեյ Վարդանյանի լուսավոր հետագիծը միշտ փայլելու է հայ ազգագրության անդաստաններում, նրա թողած գիտական, բանահավաքչական պատկառելի ժառանգությունը անփոխարինելի շտեմարան է դառնալու ուսումնասիրողների համար:

Մեծանուն գիտնականի հիշատակին նվիրված այս ակնարկն ուզում եմ ավարտել մի պատմությամբ: Ուսանող ժամանակ մի օր, երբ «Ձայն համշենական» ամսաթերթի հերթական համարն էի վերցնում Սերգեյ Վարդանյանից, ակամայից հարցրի՝ ինչի՞ համար է այսքան չարչարվում Համշենի պատմության ու համշենագիտության համար: Նա մի քանի վայրկյան լռեց ու ասաց. «Վահե, լսիր ուշադիր. եթե 100 տարի անց էլ ծնվի մեկը, ով կարդա այս ամենը, հասկանա եղելությունը, լծվի գործի ու իրագործի մեր երազանքը, ես ինձ իմ նպատակին հասած կհամարեմ, հասկացա՞ր»: Ես ամոթից գլուխ կախեցի, հրաժեշտ տվեցի ու արագ հեռացա:

Այո, Սերգեյ Վարդանյանի գործը դարերի համար է…  

Վահե Սարգսյան

ՀՀ ԳԱԱ պատմության ինստիտուտի գիտաշխատող, պ.գ.թ.