Սուրբ Սոֆիայի տաճարի խորհուրդը․ Էրդողանը փուլ առ փուլ ի չիք է դարձնում Աթաթուրքի ռեֆորմները

Սուրբ Սոֆիայի տաճարը մզկիթի վերածելու Էրդողանի որոշումն աշխարհում համար մեկ նորություններից մեկն էր դարձել: Կան բազմաթիվ եկեղեցիներ, որոնք Թուրքիայում, և ոչ միայն Թուրքիայում, մզկիթների են վերածվել, նաև կան մզկիթներ, որոնք, հակառակը, եկեղեցիների են վերածվել, մասնավորապես՝ Իսպանիայում։ Սակայն Սուրբ Սոֆիայի տաճարն այդ բոլոր դեպքերից տարբերվում է, որովհետև ժամանակին օսմանցիների համար այն իսլամական աշխարհում առաջնորդություն նվաճելու խորհուրդն ուներ, և հիմա այդ խորհուրդը վերականգնելու փորձն է արվում: Կրոնական գիտակցություն ունեցող մարդկանց համար նման խորհրդանիշներն առաջնային են և դրանք ընդունվում են առանց քննադատության։ Թուրքիան գնում է դեպի իսլամիզմ՝ վերականգնելով իր կորսված ավանդույթները, և այդ առումով կարևոր է հասկանալ շարքային թուրքերի մտածողությունը ու դրա հնարավոր քաղաքական հետևանքները։

Կոստանդնուպոլսի նվաճման խորհուրդը

Էրդողանի վարկանիշը Թուրքիայում անկում է ապրում, ընտրությունների ժամանակ նրա կուսակցությունն ամենախոշոր քաղաքներում պարտվել է և նման քայլով նա փորձում է իր վարկանիշը բարձրացնել: Դա էրդողանի խնդիրն է, մեզ այլ հարց է հետաքրքրում, թե ի՞նչ խորհուրդ այդ տաճարն ունի շարքային թուրքի համար և այդ իմաստով ինչո՞ւ է տաճարը մզկիթի վերածելը նրա վարկանիշը բարձրացնում: Դա ակնհայտորեն քաղաքական ակտ է, որը կարող է հեռու գնացող հետևանքներ ունենալ։ Այս հարցի պատասխանը գտնելու համար ստիպված ենք պատմական էքսկուրս կատարել:

Թուրքիայում ֆիլմերն ու սերիալները պրոպագանդայի հզոր միջոցներ են, որոնց շնորհիվ կոդավորում են հանրության գիտակցությունը՝ դրանք քաղաքական ու գաղափարախոսական նշանակություն ունեն: 2012-ին Թուրքիայում մեծ աղմուկ էր հանել Կոնստանդնուպոլսի գրավման մասին «Նվաճում 1453» ֆիլմը։ Այն սկսվում է Մուհամմադ մարգարեի տան դրվագով, որտեղ նա ասում է, որ «Կոնստանդնուպոլսն անպայման գրավվելու է, և այն գրավողը մեծագույն զորավարն է լինելու» (ֆիլմը տես այստեղ):

Այս խոսքերը նշված են հադիսներում` Մուհամմադի վարքի ու խոսքերի մասին ժողովածուներում, որտեղ բերվում են մարգարեի խոսքերը. «Կոստանդնուպոլսն անպայման նվաճվելու է, և որքան հրաշալի է այն էմիրը, որքան հրաշալի է այն զորքը, որոնք դա կանեն»:

Կոստանդնուպոլսի նվաճումը «Ալլահի կամքն» է, որը փոխանցվել է մարգարեի միջոցով: Մուսուլմանների համար դա սրբագործված առաքելություն է, և նա, ով այդ կամքը կկատարի, հատուկ կարգավիճակ է ստանում: Դա Օսմանյան խալիֆաթի սկիզբն է կարելի համարել, սակայն որի համար պետք էր նվաճել նաև մուսուլմանների համար սուրբ քաղաքները՝ Մեքքան ու Մեդինան, որը կատարեց Սելիմ Յավուզ սուլթանը 1517-ին․ Օսմանյան սուլթանատը պաշտոնապես հռչակվում է խալիֆաթ, իսկ սուլթանը՝ արդեն նաև խալիֆը, իսլամական աշխարհի առաջնորդ։ Խալիֆը Մուհամմադի «ժառանգորդն» է՝ տեղապահը, ճիշտ այնպես, ինչպես Հռոմի պապերը հանդիսանում են Պետրոս առաքյալի տեղապահները։

Սուրբ Սոֆիայի տաճարի նշանակությունը

Խորհրդանիշների դերը պետական կյանքում առաջնային և սակրալ նշանակություն ունեն։ Իսկ հավատքի խորհրդանիշներն ու խորհուրդները միավոր են մեծ քանակությամբ մարդկանց, նաև ապահովում են իշխանությունների լեգիտիմությունը։

Կոնստանդնուպոլսի գրավումը մուսուլմանների համար «Ալլահի կամքի» կատարում է նշանակում, այսինքն՝ կրոնական առաքելության ակտ է, իսկ Կոնստանդնուպոլսի կրոնական խորհրդանիշը Սուրբ Սոֆիայի տաճարն էր՝ հարյուրամյակներ ողջ աշխարհի ամենամեծ տաճարը, այն ժամանակվա ճարտարապետության գլուխգործոցն ու Բյուզանդական կայսրության խորհրդանիշը։ Պատահական չէր, որ Կոնստանդնուպոլսի գրավումից հետո անմիջապես տաճարը մզկիթի վերածվեց՝ դա իսլամի հաղթանակն էր ընդդեմ քրիստոնեության։

Աթաթուրքը փոխեց Թուրքիայի հարյուրամյակների քաղաքական բովանդակությունը՝ վերացրեց խալիֆայությունը, ստեղծեց աշխարհիկ պետություն, ամենադաժան եղանակներով պայքարում էր կրոնավորների դեմ (անգամ ցուցադրաբար մոլլաներին կախաղան բարձրացնելով և օրեր ի վեր նրանց այդ վիճակում թողնելով, որ բոլորը տեսնեն), վերացրեց սուլթանությունը՝ հայտարարելով հանրապետություն, լեզվի ռեֆորմներ արեց՝ մաքրելով լեզուն օսմանյան դարձվածքներից և Ղուրանի լեզվի` արաբերենի ազդեցությունից, հագուստի ռեֆորներ իրականացրեց՝ արգելելով կրոնական նշանակության հագուսները` տղամարդկանց ավանդական գլխարկներն և կանանց գլխաշորերը և այլն: Դրանք բնակչության մեծամասնության համար սրբապղծություններ էին: Ռեֆորմների շարքում էր Սուրբ Սոֆիայի տաճարը թանգարանի վերածելը: Դա նույնպես շատ մեծ խորհրդանշական քայլ էր, որով լուծարվում էր Կոնստանդնուպոլսի գրավման սակրալ նշանակությունը: Ավելին, մայրաքաղաքը տեղափոխվում է Անկարա՝ դրանով նսեմացնելով Կոնստանդնուպոլսի՝ որպես քրիստոնեական կայսրության գրավման իսլամական առաքելության խորդանիշը:

Վերադարձ ակունքներին. Էրդողանն՝ ընդդեմ Աթաթուրքի

Էրդողանը փուլ առ փուլ ի չիք է դարձնում Աթաթուրքի ռեֆորմները: Փաստացի բոլոր ռեֆորմները ետ են շրջվում, և պատահական չէ, որ այսօրվա Թուրքիան արդեն տարածքային ակնկալիքներ ունի հարևան երկրներից՝ իրեն հռչակելով Օսմանյան Թուրքիայի ժառանգորդ։ Պետական քարոզչության հիմքում այլևս իսլամն է՝ թույլատրում և խրախուսում են գլխաշորերի կրումը, կրոնական կրթության ծաղկում է սկսվել, ամենաբարձր ատյաններում խոսվում է նեոօսմանիզմի և խալիֆայության վերականգնման մասին: Անգամ սկսել է քննարկել մայրաքաղաքն Անկարայից Ստամբուլ տեղափոխելու հնարավորությունը: Փողոցներում Աթաթուրքի նկարները սկսում են փոխարինվել Էրդողանի պատկերներով:

Այս շարքում Սուրբ Սոֆիայի տաճարը մզկիթի վերածելը մեծ նշանակություն ունեցող խորհրդանշական քայլ էր:

Այս ամենը կատարվում է մեր հարևան երկրում` Թուրքիայում: Փաստացի մենք ձեռք ենք բերում «նոր հարևան»՝ սա այլևս այլ երկիր է, Աթաթուրքի Թուրքիան չէ, որը մենք պետք է գիտակցենք և հետևություններ անենք։

Ստեփան Դանիելյան