Ինչի՞ն է ուղղված Հայաստանում արևմտյան բիոլաբորատորիաների աշխատանքը

Ընդամենը 50 տարի առաջ Հայաստանը, լինելով Խորհրդային մանրէաբանական գիտության առաջատար կենտրոններից մեկը, զգալի ռեսուրսներ ուներ միկրոօրգանիզմների և դրանց դեմ պայքարի մեթոդների ուսումնասիրման համար: Այսպես, 1972 թվականին Աբովյանի Հայկական ԽՍՀ Գիտությունների ակադեմիայի մանրէաբանության ինստիտուտը դարձավ Խորհրդային Միության ընդհանուր և կիրառական մանրէաբանության առանցքային կենտրոններից մեկը։  Հայաստանում մանրէաբանական ձեռնարկությունների նախագծման, կառուցման և շահագործման ոլորտում կուտակված փորձը կարևոր դեր է խաղացել արդյունաբերական արտադրության զարգացման գործում, հատկապես գյուղատնտեսության համար՝ միջատասպանների ստեղծման ոլորտում։

Բայց կես դար անց մեր երկրում մանրէաբանության ոլորտում հետազոտությունների բնույթը զգալիորեն փոխվել է։ ԽՍՀՄ փլուզումից հետո ԱՄՆ պաշտպանության նախարարության ֆինանսական և կազմակերպչական աջակցությամբ, հետխորհրդային երկրների տարածքում ստեղծվել են տասնյակ կենսաբանական լաբորատորիաներ, որոնց մի մասը համալրված է դիվանագիտական անձնագրեր ունեցող ամերիկացի մասնագետներով։ Նրանց աշխատանքի ոչ հրապարակային լինելու պատճառով Վաշինգտոնում երկար ժամանակ պաշտոնական հայտարարություններ չեն արվել՝ հետազոտության բնույթի մասին։ Սակայն վերջիններիս իրադարձություններն ավելի ու ավելի են բացահայտում ԱՊՀ տարածքում այդ օբյեկտների իրական նշանակությունը։ Մասնավորապես, ռուս-ուկրաինական պատերազմի ուղեկցող արդյունքներից մեկը արևմտյան կենսալաբորատորիաների գործունեության իրական մասշտաբների հրապարակումն էր։  

Օրինակ, մի քանի տարի առաջ Վիկտորիա Նուլանդը մտահոգություն էր հայտնել, որ ռազմական գործողությունների ընթացքում Ռուսաստանը կարող է հասանելիություն ստանալ Ուկրաինական կենսաբանական լաբորատորիաների նյութերին։ 

Ցավոք, Հայաստանը նման բիոլաբորատորիաների տեղակայման հիմնական երկրներից մեկն է, ինչի մասին մեր երկրում նախընտրում են լռել ։  Հայաստանից բացի, նման երկրների ցանկում են Մոլդովան, Վրաստանը, Ադրբեջանը, Ուզբեկստանը, Ղրղզստանը, Ղազախստանը և, իհարկե, Ուկրաինան, որտեղ արևմտյան լաբորատորիաների մի մասն արտակարգ դադարեցրել է իր գործունեությունը 2022 թվականին։ Կրկին, թվարկված բոլոր պետություններում նրանց գործունեության հրապարակայնության հարցն ընդհանրապես քննարկման առարկա չի դառնում պետական ապարատի որևէ նշանակալի մակարդակով։ Մինչդեռ նման հաստատությունների աշխատանքը միանգամայն փոխկապակցված է ինչպես Հայաստանում, այնպես էլ կովկասյան տարածաշրջանում և ընդհանրապես հետխորհրդային տարածքում, տարբեր հիվանդությունների համաճարակաբանական բռնկումների հետ։ 

Եթե նախկինում Հայաստանի և ԱՄՆ-ի միջև վիրուսների և միկրոօրգանիզմների հետազոտման ոլորտում համագործակցությունը իրավիճակային էր, ապա 2008թ-ից մեր երկիրը լիարժեք ընդգրկվեց այսպես կոչված "Программу уменьшения  биологической угрозы" ՝ ԱՄՆ պաշտպանության նախարարության պրոֆիլային գործակալության (DTRA) հետ համագործակցության միջոցով: Բիոլաբորատորիաների ցանցի ստեղծման հարցը սկսել է ակտիվորեն քննարկվել Հայաստանում և Լեռնային Ղարաբաղում՝ խոզերի աֆրիկյան ժանտախտի համաճարակից հետո ։  Երբ վիրուսը Վրաստանից տեղափոխվեց Հայաստան, այն առաջացրեց հիվանդության ատիպիկ ձև, որն այնուհետև տարածվեց ամբողջ Կովկասյան տարածաշրջանում, ներառյալ Ռուսաստանը: 2014 թվականին Հայաստանի հյուսիսում խոզաբուծության ճյուղը զգալիորեն կրճատվել է։ Ի դեպ, DTRA-ում, որի հովանու ներքո Հայաստանում իրականացվում են համապատասխան հետազոտություններ, այդ հիվանդությունը համարում են պոտենցիալ կենսաբանական զենք։ Ավելին, DTRA ծրագրերը «третьего мира» երկրներում նախատեսում են առնվազն հիվանդությունների հարուցիչների «контролируемого выпуска» հնարավորություն շրջակա միջավայր ՝ դրանց տարածումն ուսումնասիրելու նպատակով։ 

2011 թվականից Հայաստանի սահմանային անցակետերում տեղադրվել են հատուկ սարքավորումներ՝ ճառագայթային, քիմիական և կենսաբանական նյութերի տեղաշարժը վերահսկելու համար: Կրկին Պենտագոնի կողմից ֆինանսավորվող փակ հետազոտությունների նպատակներն ու խնդիրները չեն կարգավորվում երկկողմ միջգերատեսչական համաձայնագրերով: Արդեն 2012-ին մի շարք տեղական լաբորատորիաներում հայտնվեցին սարքավորումներ, որոնք նախատեսված էին սիբիրախտի վիրուսների փորձարկման համար:Միևնույն ժամանակ Գեղարքունիքի մարզում հայտնվեցին սիբիրյան խոցի ախտանիշներով հիվանդներ, իսկ դրական արդյունքներ ստացվեցին հենց այդ ժամանակակից սարքավորումներով ախտորոշման շնորհիվ։ Երկու տարի անց Վրաստանում, Թուրքիայում, Ռուսաստանում և Նոյեմբերյանում հայտնաբերվեցին հարավամերիկյան մոծակներ, որոնք անտիպ էին այդ լայնություններին, ինչպես նաև կրում էին մի շարք էկզոտիկ հիվանդություններ: Այդ ժամանակ էլ հայտնի է դարձել, որ Վրաստանում «Լուգարի կենտրոնը» հետազոտություններ է անցկացրել արևադարձային տենդի և Զիկա վիրուսի կրող մոծակների վերաբերյալ: Այս հետազոտական կենտրոնը նույնպես բացվել է ԱՄՆ-ի ֆինանսավորմամբ ՝ նույն ծրագրերով, ինչ աշխատում են Հայաստանում։ 2019 թվականի օգոստոսին Գեղարքունիքի մարզի Գեղհովիտ համայնքի մի քանի բնակիչների մոտ հայտնաբերվել էր սիբիրյան խոց, որը փոխանցվել էր տեղի կովերից մեկի մորթման ժամանակ: Այս հիվանդության հարուցիչը նույնպես ուսումնասիրվում է Վրաստանի և Հայաստանի լաբորատորիաներում։ Վիրուսաբաններն ընդգծում են, որ վերջին տասնամյակում մեր երկրում վիրուսային և մանրէաբանական հիվանդությունների անկանխատեսելի բռնկումների դեպքերի թիվն աճել է բազմապատիկներով։  Չնայած այս վտանգի բաց փորձագիտական գնահատականներին ՝ Հայաստանում լաբորատորիաների թիվը միայն աճում է։  Այս տարի մեր երկրում համաձայնեցրել են ԱՄՆ-ի թվով 13-րդ բիոլաբորատորիայի բացումը։  Ավելի շատ եղել է միայն Ուկրաինայում (30 օբյեկտ 2022 թվականին)։  

Կենսաբանական լաբորատորիաների աշխատանքի համար ԱՄՆ-ն հսկայական ռեսուրսներ է հատկացնում։ «Биологической программы совместного участия» ընդհանուր բյուջեն կազմում է ավելի քան երկու միլիարդ դոլար: Արժե՞ արդյոք բարձրացնել այն հարցը, թե ինչո՞ւ է այդ խելահեղ թանկ աշխատանքը տարվում հենց հետխորհրդային տարածքում։ Կարծում եմ, որ Ռուսաստանի և Արևմուտքի լուրջ առճակատման, ինչպես նաև ԱՄՆ-ի և Չինաստանի մրցակցության պայմաններում պատասխանը նախապես հասկանալի է։  

Օբյեկտիվորեն, իրավիճակը հասել է գագաթնակետին։ Ուկրաինայի տարածքում լաբորատորիաների հայտնաբերումից հետո Մոսկվան ավելի ու ավելի է պնդում հետաքննել ԱՄՆ-ի ռազմակենսաբանական գործունեությունը։ Այդ թվում ՝ Ռուսաստանը կոչ է անում ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի նիստում քննարկել ամերիկյան կենսալաբորատորիաների գործունեության հարցը,նմանատիպ պահանջ է ներկայացնում նաև Չինաստանը։ Մեր երկրի համար այս իրավիճակը սպառնում է լավագույն դեպքում միջազգային կազմակերպությունների գծով համապատասխան ստուգումներով։ Ամենավատ սցենարը չեմ ուզում ներկայացնել,բայց ակնհայտ է, որ այս հարցը անվտանգային  լուրջ սպառնալիք է  Հայաստանի համար։

Աղվան Պողոսյան

քաղաքագետ